ლგბტქ იდენტობის პოლიტიკა თუ ქვიარ პოლიტიკა?
ჩვეულებრივ, ქვიარ თემისთვის დამახასიათებელია განსხვავებული პერსპექტივები, მიდგომები და მოქმედების სტრატეგიები. თეორიული თუ პრაქტიკული მიმართულების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი განმასხვავებელი ხაზი იდენტობის პოლიტიკისა და ქვიარ პოლიტიკის შეპირისპირებაა. ორივე სახის სტრატეგიას საკმაოდ ძლიერი და მნიშვნელოვანი თეორიული და პრაქტიკული ისტორია აქვს. მიუხედავად ამისა, საქართველოს კონტექსტში, სადაც აქტივისტებსაც ხშირად არაკოოპერაციულ და აგრესიული კონკურენციის პირობებში გვიწევს მუშაობა, ჩნდება შესაძლებლობები, რომ აღნიშნული სტრატეგიული მიდგომები რადიკალიზდეს და პოლარიზაციის კიდევ ერთ ღერძად იქცეს. მოცემული სტატია მიზნად ისახავს, განმარტოს და შეადაროს ერთმანეთთან „იდენტობის პოლიტიკა“ და „ქვიარ პოლიტიკა“, წარმოაჩინოს თითოეული მათგანის „ძლიერი მხარეები“ ანუ პოზიტიური მახასიათებლები, ისევე როგორც, მათი თანმხლები რისკები. გარდა ამისა, სტატიაში ვეცდები ვუპასუხო კითხვებს: ა) როგორ ხდება პრაქტიკაში ამ მიდგომების ერთმანეთთან შეთავსება; ბ) როგორი შეიძლება იყოს ამ მიდგომებს შორის სასურველი ურთიერთმიმართება.
მეთოდოლოგია
ამ სტატიაზე მუშაობისას, ერთი მხრივ, ვეყრდნობი თეორიულ ტექსტებს, კერძოდ, იდენტობის პოლიტიკის თეორიას და ქვიარ თეორიას. მეორე მხრივ, ჩემი ანალიზი ასევე ეფუძნება სათემო ცხოვრებაში ჩართულობის გამოცდილებებსა და შესაბამის დაკვირვებებს. ამ კონტექსტში ასევე განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია აქტივისტური ჯგუფების კულტურა და პოლიტიკა, ვინაიდან ეს ჯგუფები „თემის ლიდერების“ პოზიციაში გვევლინებიან და სხვადასხვა მიდგომისა და სტრატეგიის მთავარ მამოძრავებელ ძალას წარმოადგენენ.
როგორ გვესმის „იდენტობა“ და „ქვიარი?“
პირველ რიგში, განვმარტავ იმ მნიშვნელობებს, რომელიც „იდენტობას“ და „ქვიარს“ ენიჭება. „იდენტობა“ აღნიშნავს სოციალურ ჯგუფთან მიკუთვნებულობას, რომელთანაც ინდივიდს საერთო გამოცდილებები აერთიანებს. თუმცა იდენტობის პოლიტიკის შემთხვევაში, ეს ვერ იქნება ნებისმიერი სოციალური ჯგუფი; თეორიტიკოსები ყურადღებას ამახვილებენ იმაზე, რომ ეს ჩაგრული სოციალური ჯგუფია. ჩაგრულ სოციალურ ჯგუფს წარმოადგენენ ისინი, ვინც არ შეესაბამება კულტურულად დომინანტურ ნორმებს და ჯგუფის წევრობის საფუძველზე სტრუქტურულ და სისტემურ ჩაგვრას ექვემდებარება. გლობალურად, კულტურულად დომინანტური ნორმა თეთრკანიანი, ჰეტეროსექსუალი, ჯანმრთელი სხეულის მქონე კაცია. შესაბამისად, მაგალითად, ქალები, ლგბტქ თემი, არათეთრკანიანები, შშმ პირები ჩაგრულ სოციალურ ჯგუფებს წარმოადგენენ. თითოეულ ამ ჯგუფს შეუძლია იდენტობის პოლიტიკის სუბიექტი გახდეს. იდენტობის პოლიტიკა მიზნად ისახავს არა უბრალოდ „განსხვავების“ აღნიშვნას, არამედ იმ მჩაგვრელი პირობების ცვლილებას, რომელშიც სხვადასხვა სოციალური ჯგუფები იმყოფებიან.
„იდენტობა“ აღნიშნავს ჩაგრულ სოციალურ ჯგუფთან მიკუთვნებულობას, ამის საფუძველზე თვითგანსაზღვრას და ამის პოლიტიზაციას. ამგვარი იდენტობის პოლიტიკა მიზნად ისახავს არა უბრალოდ „განსხვავების“ აღნიშვნას, არამედ მჩაგვრელი პირობების ტრანსფორმაციას (ზერილი 2016).
იდენტობის პოლიტიკური ფორმაციები, როგორც წესი, მიზნად ისახავს კონკრეტული მარგინალიზებული ჯგუფის პოლიტიკური თავისუფლების უზრუნველყოფას. ამ ჯგუფის წევრები თავისი გასხვავებულობის გააზრებას განამტკიცებენ, რითიც უპირისპირდებიან დომინანტურ განსაზღვრებებს და მიზნად ისახავენ თვითგანსაზღვრას (ჰეიესი 2020).
როგორც აღვნიშნეთ, ლგბტქ (ან ქვიარ) თემი ერთ-ერთი ჩაგრული სოციალური ჯგუფია, შესაბამისად, მას შეიძლება ჰქონდეს თავისი იდენტობის პოლიტიკა, რომელიც ჩაგვრის გადალახვას და თემის წევრების ემანსიპაციას ესწრაფვის. თუმცა მეორე მხრივ, ქვიარ თეორიტიკოსები გვთავაზობენ „ქვიარობის“ განსაზღვრას როგორც არა უბრალოდ განსხვავებული ჯგუფის წევრობად, არამედ პოლიტიკურ და ფილოსოფიურ პერსპექტივად. ამ კონტექსტში ქვიარობა განსაკუთრებული სოციალური პოზიციაა, რომელიც შესაძლებელს ხდის არსებული სისტემის მრავალმხრივი და ფუნდამენტური უსამართლობის დანახვას. სოციალური ჯგუფების ჩაგვრის ხარისხი და მასშტაბი განსხვავებულია, მარტივად რომ ვთქვათ, ზოგი მეტად ჩაგრულია, ზოგი ნაკლებად. ზოგიერთი ჯგუფი შესაძლებელია მარტივად ასიმილირდეს სისტემაში რამდენიმე „სისტემური ხარვეზის“ გასწორების შემდეგ, ამიტომ იდენტობის პოლიტიკა ზოგჯერ რეფორმატორულ და ასიმილაციონისტურ პოლიტიკასთან ასოცირდება. „ქვიარობის“ შესაძლო დაპირისპირება „იდენტობის პოლიტიკასთან“ იქიდან მომდინარეობს, რომ ქვიარობა გააზრებულია ანტისისტემურობად და შესაბამისად, ქვიარ პოლიტიკა არა სისტემის კორექტირებას, არამედ მის ფუნდამენტურ გარდაქმნას ესწრაფვის.
ყოველმა ინდივიდმა, რომელიც მიდის ქვიარად თვითიდენტიფიკაციამდე, იცის, რომ მისი სტიგმატიზაცია განპირობებულია გენდერით, ოჯახით, ინდივიდუალური თავისუფლების ცნებებით, სახელმწიფოთი, საჯარო გამოსვლებით, მომხმარებლობითა და სურვილით, ბუნებითა და კულტურით, მომწიფებით, რეპროდუქციული პოლიტიკით, რასობრივი და ნაციონალური ფანტაზიით, კლასობრივი იდენტობით, სიმართლითა და ნდობით, ცენზურით, ინტიმური ცხოვრებითა და სოციალური დემონსტრაციით, ტერორითა და ძალადობით, ჯანდაცვით, სხეულის ფლობის ღრმა კულტურული ნორმებით. ქვიარად ყოფნა ამ თემებთან მუდმივ, თუმცა ყოველთვის შედეგიან ბრძოლას გულისხმობს, ლოკალურად და თანდათან (მაიკლ უორნერი, “ქვიარ პლანეტის შიში”).
იდენტობის პოლიტიკა და ქვიარ პოლიტიკა: ძირითადი მახასიათებლები და თანმხლები რისკები
შეგვიძლია გამოვყოთ იდენტობის პოლიტიკისა და ქვიარ პოლიტიკის რამდენიმე პოზიტიური მახასიათებელი და თანმხლები რისკები.
როგორც აღინიშნა, იდენტობის პოლიტიკისთვის დამახასიათებელია ჯგუფის განსხვავებულობის ხაზგასმა, ამის საფუძველზე კი შესაძლებელი ხდება ჯგუფის თვითგანსაზღვრა და უფლებებისთვის ბრძოლა. შესაბამისად, იდენტობის პოლიტიკაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება რეპრეზენტაციას. ჯგუფის – ამ შემთხვევაში, ქვიარ თემის – წევრი წარმოგვიდგება სპეციფიკური იდენტობის მატარებლად, ის საუბრობს ან მოქმედებს ჯგუფის სახელით და ჯგუფის რეპრეზენტაციისთვის. ლგბტქ იდენტობის პოლიტიკისთვის ასევე მნიშვნელოვანია „ქამინგ აუთი“ (გამოსვლა) და ხილვადობის პოლიტიკა. ქვიარ თემი, სხვა სოციალური ჯგუფებისგან განსხვავებით, „ფარული“ სოციალური ჯგუფია, სწორედ ამიტომ მის წევრებს სხვადასხვა სოციალურ წრესა და კონტექსტში „ქამინგ აუთი“ ესაჭიროებათ. „ქამინგ აუთს“ ინდივიდისთვის სხვადასხვა პირადული და პოლიტიკური მნიშვნელობა შეიძლება ჰქონდეს. იდენტობის პოლიტიკის კონტექსტში „ქამინგ აუთი“ არის განსხვავების აღიარებისა და უფლებებისთვის ბრძოლის საფუძველი და წინგადადგმული ნაბიჯი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ქვიარ თემს არ შეუძლია, აწარმოოს იდენტობის პოლიტიკა „ქამინგ აუთების“ და ხილვადობის პოლიტიკის გარეშე.[1] იდენტობის პოლიტიკის ნაწილია ასევე ჯგუფისთვის მნიშვნელოვან უფლებებზე – ლგბტქ უფლებებზე – მუშაობა და კანონმდებლობაში კონკრეტული ცვლილებების ადვოკატირება. ლგბტ უფლებები მოიცავს ისეთ საკითხებს, როგორიცაა დისკრიმინაციის აღმოფხვრა, გენდერის სამართლებრივი აღიარება, ტრანსსპეციფიკური ჯანდაცვა, ერთნაირსქესიანთა ქორწინება ან სამოქალაქო პარტნიორობა და სხვა.
იდენტობის პოლიტიკის აღნიშნულ პოზიტიურ მახასიათებლებთან ერთად შეგვიძლია განვიხილოთ შესაბამისი რისკებიც. მაგალითად, ფოკუსი ჯგუფის განსხვავებულობაზე ქმნის რისკს, რომ ჯგუფი ჩაიკეტება საკუთარ თავში და მოახდენს სხვა სოციალური ჯგუფების იგნორირებას. რეპრეზენტაცია და ხილვადობის პოლიტიკა ახალისებს მომხმარებლურ კულტურას და ზრდის ჯგუფის დამოკიდებულებას მედიაზე. რეპრეზენტაციის, განსხვავების გამოკვეთის და თვითგამოხატვისთვის ჯგუფს ესაჭიროება გარკვეული სივრცეები და პროდუქტები, სწორედ ამიტომ, ის ზრდის მოხმარებას. ხილვადობის პოლიტიკაში არსებითი მნიშვნელობა აქვს ჯგუფის გამოჩენას სხვადასხვა სივრცეში, მათ შორის, მედია-საშუალებების გამოყენებით, რაც ქმნის რისკს, რომ ჯგუფი მეტისმეტად გახდება დამოკიდებული მედიაზე, რომელიც მისთვის გარეშე აქტორს წარმოადგენს. გარდა ამისა, ჰომოფობიურ საზოგადოებებში „ქამინგ აუთი“ და ხილვადობის პოლიტიკის აქტივობები სარისკო ქცევაა. „ქამინგ აუთმა“ შესაძლოა თემის წევრები მოწყვლადი გახადოს ძალადობისა და ექსკლუზიის მიმართ. დაბოლოს, ჯგუფის უფლებებისთვის ბრძოლამ და შესაბამისმა მუშაობამ შესაძლოა ჩაგვრების კომპლექსურობისა და ინტერსექციის (გადაკვეთის) უგულებელყოფა გამოიწვიოს – იდენტობის პოლიტიკის სტრატეგია პოტენციურად შეიძლება ადამიანის უფლებების ვიწრო ჩარჩოში ჩაიკეტოს.
რაც შეეხება ქვიარ პოლიტიკას და მის პოზიტიურ მახასიათებლებს: შეიძლება ითქვას, რომ ქვიარ პოლიტიკას ახასიათებს არა უბრალოდ ჯგუფის კონკრეტული უფლებებისთვის, არამედ სისტემის ფუნდამენტური ტრანსფორმაციისთვისბრძოლა; ამავდროულად, ქვიარ პერსპექტივა უფრო თვითკრიტიკულია და სვამს ისეთ კითხვებს, როგორიცაა: „საკუთარი უფლებებისთვის ბრძოლის პროცესში სხვას ხომ არ ვაზიანებ?“ ქვიარ პოლიტიკაში მნიშვნელოვანი ფენომენია აფექტი. აფექტის თეორია „აფექტს“ სხვადასხვა მნიშვნელობას ანიჭებს, თუმცა ამ შემთხვევაში, „აფექტში“ მოვიაზრებ გაუცნობიერებელი სხეულებრივი შეგრძნებებისა და გაცნობიერებული ემოციების ერთობლიობას. რეპრეზენტაციისგან განსხვავებით, სადაც მოვლენების აღქმა ვიზუალურად ან სმენით ხდება, აფექტის ველში მნიშვნელობა ენიჭება აღქმას შეგრძნებების და ემოციების საშუალებით, შეხებას, მოძრაობას და ა.შ.[2] გარდა ამისა, ქვიარ პოლიტიკისთვის დამახასიათებელია ინტერსექციური მიდგომა და სწრაფვა კოალიციური მუშაობისკენ. ინტერსექციურობა ითვალისწინებს ჩაგვრების მრავალფეროვნებას, მათ შესაძლო გადაკვეთებს და გადაკვეთების შედეგად შექმნილ სპეციფიკურ პირობებს. ინტერსექციური მიდგომა ასევე განაპირობებს სენსიტიურობას სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის მჩაგვრელი პირობებისა და შესაბამისი ბრძოლების მიმართ. ეს მიდგომა საფუძველს უქმნის იმგვარ ნორმატიულობას, რომელიც სხვადასხვა სოციალური ჯგუფის მიერ ერთმანეთის ჩაგვრას აღიარებისა და ურთიერთსოლიდარული ქმედებებისკენ არის მოწოდებული. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, გასაკვირი არ არის, თუ ვიტყვით, რომ ქვიარ პოლიტიკა არ შემოიფარგლება ლგბტქ უფლებებისთვის ბრძოლით და მოიცავს სხვადასხვა მიზნებისთვის მუშაობას ან მხარდაჭერას, როგორიცაა მაგალითად, ქალთა უფლებები, შრომის უფლებები, გარემოს დაცვა და სხვა.
ქვიარ პოლიტიკას თავისი თანმხლები რისკებიც აქვს. მაგალითად, სისტემის ფუნდამენტური გარდაქმნის სურვილი ინდივიდებს რთული გამოწვევების წინაშე აყენებს, ხოლო თვითკრიტიკული მიდგომები ანელებს და აფერხებს გარკვეულ ეფექტიან ქმედებებს. ყოველივე ამან შესაძლოა იმედგაცრუება, აპათია და ნიჰილიზმი გამოიწვიოს. ქვიარ პოლიტიკის აქცენტი აფექტსა და ემოციაზე შეიცავს რისკს, რომ გამრავლდება ნეგატიური აფექტი, რაც თავის მხრივ ხელს უწყობს ემოციურ „გადაწვას“ და აპათიის კიდევ ერთ საფუძვლად იქცევა. ინტერსექციური მიდგომისა თუ კოალიციური მუშაობის მეთოდის გამოყენებისას ქვიარ პოლიტიკა შეიძლება მეტისმეტად დისტანცირდეს „ქამინგ აუთისგან“ და სხვადასხვა მიზნისთვის „არახილვადად“ მუშაობას მიანიჭოს უპირატესობა. ამ ტენდენციის თანმხლები რისკი კარიერიზმი და ნეოლიბერალური სუბიექტურობის წინწამოწევაა – ამ კონტექსტში ინდივიდი ჰომოფობიური საზოგადოებისთვის საძულველ ლგბტქ იდენტობებს/თემს ემიჯნება და მნიშვნელობას ანიჭებს მხოლოდ პირად კარიერულ წინსვლასა და „წარმატებას“. დაბოლოს, ბევრი სხვადასხვა მიზნისთვის ერთდროულად მუშაობამ შესაძლოა ხელი შეუწყოს ეგოცენტრული პერსპექტივის ჩამოყალიბებას, რომელიც საკუთარი განსაკუთრებულობის შეგრძნებას ეფუძნება. აქ თანმხლები რისკია პარანოიაც – ის, რასაც ქვიარ თეორიტიკოსი ივ კოსოვსკი სეჯვიკი „პარანოიდულ წაკითხვას“ უწოდებს; პარანოიდული ხედვით, მხოლოდ „ნამდვილმა ქვიარებმა“ იციან რა არის სწორი, ყველა გარეშე აქტორი კი (მათ შორის, პოტენციური მხარდამჭერები) წარმოდგენილია საშიშ ძალად, რომელიც ქვიარებს სწორი გზიდან ააცდენს ან ქვიარ პოლიტიკას ბოროტად გამოიყენებს. პარანოიდული ჩიხიდან ვერგამოსვლის შემთხვევაში ქვიარ პოლიტიკა თვითდესტრუქციული ხდება.
იდენტობის პოლიტიკა და ქვიარ პოლიტიკა: სასურველი ურთიერთმიმართება
როგორც ვხედავთ, ორივე მიდგომას გააჩნია თავისი ძლიერი და სუსტი მხარეები. ამ კონტექსტში სუბიექტების იმგვარი პოლარიზაცია, რომელიც ერთი რომელიმე მიდგომის ცალსახა უპირატესობას ამტკიცებს, არარელევანტურია და შესაძლოა, განხილული რისკების ხორცშესხმის კიდევ ერთ ფორმად განვიხილოთ. შესაბამისად, მოცემულ სტატიაში არ ვინტერესდები იმით, თუ რომელი მიდგომაა უპირატესი, არამედ ვსვამ შემდეგ კითხვებს: ა) როგორ ხდება პრაქტიკაში ამ მიდგომების ერთმანეთთან შეთავსება? ბ) როგორი შეიძლება იყოს ამ მიდგომებს შორის სასურველი ურთიერთმიმართება?
საქართველოში უკვე რამდენიმე ქვიარ ორგანიზაციაა. შეიძლება ითქვას, რომ ზოგი მათგანი უფრო იდენტობის პოლიტიკის სტრატეგიით მუშაობს, ზოგი კი – ქვიარ პოლიტიკის სტრატეგიით. მიუხედავად ამისა, ჩემი აზრით, თითოეული ორგანიზაციის მუშაობაში იკვეთება იდენტობის პოლიტიკისა და ქვიარ პოლიტიკის ერთგვარი სინთეზი. მაგალითად, ყველა არსებული ორგანიზაცია რაიმე ფორმით ჩართულია ლგბტქ უფლებების ადვოკატირებაში ან/და ლგბტქ საკითხების შესახებ ცნობიერების ამაღლებაში. მეორე მხრივ, ვფიქრობ, ყველა ორგანიზაცია იზიარებს ინტერსექციურ მიდგომას და სხვადასხვა ფორმით მუშაობს სოციალურ ჯგუფებს შორის სოლიდარობის განვითარებისთვის. აქედან გამომდინარე, შეიძლება ითქვას, რომ ორგანიზაციებისა და აქტივისტების აქტივობები არ არის დაცლილი არც იდენტობის პოლიტიკისა და არც ქვიარ პოლიტიკის მახასიათებლებისგან.
იმ შემთხვევაში, თუ უარს ვამბობთ იდენტობის პოლიტიკისა და ქვიარ პოლიტიკის რადიკალურ შეპირისპირებაზე, ლოგიკურია, ისინი განვიხილოთ ურთიერთშემავსებელ ან/და ურთიერთდამაბალანსებელ მიდგომებად. სასურველია, ორივე მიდგომის ძლიერი მხარეების წინწამოწევა გამოყენებული იქნას იმ თანმხლები რისკების გასანეიტრალებლად, რომელიც მეორე მიდგომას ახასიათებს. ამას ხელს შეუწყობს როგორც რისკების აღიარება და მათი მონიტორინგი, ასევე აქტივისტურ ჯგუფებს შორის მეტად კოოპერაციული მიდგომისა და მუშაობის ჩამოყალიბება.
ბიბლიოგრაფია
თბილისი პრაიდი. 2020. „ხილვადობის პოლიტიკა – დისკუსიების სერია.“ https://www.facebook.com/watch/?v=2954006818060190
პუარი, ჯასბირ. „ქვიარ დრო, ქვიარ კრებულები.“ https://platforma.ge/?p=2948
სოზაშვილი, თამაზ. 2020. „აქტივისტური პერსპექტივა: გამოცდილება, ბრძოლა და დებატები ბრძოლის სტრატეგიებზე.“ https://tbilisipride.ge/ka-GE/News/Details/57
უორნერი, მაიკლ. „შესავალი: ქვიარ პლანეტის შიში.“ http://www.equality.ge/2660
ჰაინრიჰ ბიოლის ფონდი. 2020. ქვიარ გრძნობები – თარგმანების კრებული. https://ge.boell.org/ka/2021/01/21/kviar-grdznobebi
Heyes, Cressida. 2020. “Identity Politics.” The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed. Edward N. Zalta. https://plato.stanford.edu/archives/fall2020/entries/identity-politics/
Sedgwick, Eve Kosofsky. 2003. “Paranoid Reading and Reparative Reading, or, You’re so Paranoid, You Probably Think this Essay is about You.” In Touching Feeling: Affect, Pedagogy, Perfomativity. Durham: Duke University Press.
Zerilli, Linda M.G. 2016. “Politics.” In The Oxford Handbook of Feminist Theory, eds. Lisa Disch and Mary Hawkesworth, 631-650. New York: Oxford University Press.
სტატიის ავტორი აია ბერაია
გენდერის მკვლევარი, ლგბტ აქტივისტი, თბილისი პრაიდის წევრი
[1] ქართულ კონტექსტში ხილვადობის პოლიტიკის მნიშვნელობის შესახებ შეგიძლიათ იხილოთ „თბილისი პრაიდის“ ორგანიზებული დისკუსია: https://www.facebook.com/watch/?v=2954006818060190; ასევე, აქტივისტ თამაზ სოზაშვილის სტატია „აქტივისტური პერსპექტივა: გამოცდილება, ბრძოლა და დებატები ბრძოლის სტრატეგიებზე,“ https://tbilisipride.ge/ka-GE/News/Details/57
[2] აფექტის შესახებ მეტი შეგიძლიათ წაიკითხოთ ჯასბირ პუარის სტატიაში „ქვიარ დრო, ქვიარ კრებულები,“ https://platforma.ge/?p=2948; ასევე, კრებულში „ქვიარ გრძნობები,“ https://ge.boell.org/ka/2021/01/21/kviar-grdznobebi
