ფსიქოდელიური ნივთიერებები (ასევე ცნობილი, როგორც ჰალუცინოგენები) წარმოადგენს ფსიქოაქტიური ნივთიერებათა ჯგუფს, რომელიც ცვლის აღქმას, ემოციებს, დროის შეგრძნებასა და კოგნიტურ პროცესებს. იცვლება გარემოს აღქმა, სუსტდება ლოგიკა, ხოლო მძაფრდება ილუზიები და ჰალუცინაციები.
ჰალუცინოგენების ჯგუფში შედის: LSD, MDMA, სოკოები, იბოგა, კეტამინი, მუსკატი, კანაბინოიდები (მაგ. მარიხუანა, ჰაშიში) და სხვა.
ფსიქოდელიური მცენარეების გამოყენებას დიდი ხნის ისტორია აქვს. მათ მოიხმარდნენ სხვადასხვა მიზნებისთვის და სხვადასხვა მეთოდებით. მცენარეებსა და სოკოებს აქვთ თვისება დაიცვან თავი ცხოველებისგან თუ სხვადასხვა მწერებისგან, ამისათვის ისინი იყენებენ ძლიერ ალკალოიდებს, როგორებიცაა მაგალითად, კოკაინი (კოკას ფოთლები), თამბაქოს ფოთლები და სხვა. ჰალუცინოგენების გამოყენების პრაქტიკა სხვადასხვა კულტურაში ჰქონდათ როგორც შამანური და რელიგიური რიტუალების, ასევე სამკურნალო მიზნებისთვის.
ჰალუცინოგენების უმეტესობა მოქმედებს სიმპათიკურ[1] ნერვულ სისტემაზე, რაც ხელს უწყობს ჰორმონების გამომუშავებას. აქტიურდება დოფამინი, ნორეპინეფრინი, განსაკუთრებით სეროტონინი და სხვა ჰორმონები. ნორეპინეფრინი ხელს უწყობს სიფხიზლეს, ყურადღების კონცენტრაციას. დოფამინი პასუხისმგებელია სიამოვნებაზე, მოტივაციაზე, მოძრაობასა და მეხსიერებაზე. სეროტონინი არეგულირებს გუნება-განწყობას, მადას, ძილს, მეხსიერებას და მონაწილეობს სისხლის შედედების პროცესში. სეროტონინის ჭარბი გამომუშავებისას მნიშვნელოვნად იცვლება ადამიანის განწყობა, შეგრძნებები და სენსორული ნაწილი. ასეთ დროს ადამიანი მძაფრად აღიქვამს, ხედავს და ესმის. ფსიქოდელიკების მოხმარებისას შესაძლოა განვითარდეს სინესთეზია – ერთგვარი აღქმის აღრევა, როდესაც მაგალითად, მხედველობით სტიმულს აღიქვამს სმენითი არხი და ხდება მუსიკის დანახვა ფერებში ან ფორმაში. ან პირიქით, ვიზუალური სტიმული აღიქვას სმენითმა არხმა და კონკრეტული გამოსახულება აღქმული იყოს როგორც ბგერა.
გარდა სენსორული და გუნება-განწყობილების ნაწილისა, ჰალუცინოგენები მოქმედებენ ტვინის იმ ნაწილზე, რომელიც ჰალუცინაციებზეა პასუხისმგებელი. ფსიქოდელიკების მიღებას ხშირად თან ახლავს ილუზიები და ბოდვა. მათი გამოყენებისას იზრდება გულისცემა, არტერიალური წნევა გა ხშირდება სუნთქვა. შესაძლოა გამოიწვიოს პირის სიმშრალე, მადის დაკარგვა, ძილის დარღვევები, პანიკური შეტევები, კომპულსიური მოძრაობები, ჭარბი ოფლიანობა, პარანოია.
გრძელვადიანი გამოყენებისას ზოგი ჰალუცინოგენი იწვევს ფსიქოზსა და ჰალუცინოგენური აღქმის პერსისტენტულ აშლილობას (HPPD).
ფსიქოზის სიმპტომებია: ვიზუალური დარღვევები, დეზორგანიზებული აზროვნება, პარანოია, ხასიათის ცვლილებები.
ჰალუცინოგენური აღქმის პერსისტენტულ აშლილობას (HPPD) ახასიათებს ჰალუცინაციები, ილუზიები და ვიზუალური დარღვევები, რომლებიც უეცარი ფლეშბექების[2] სახით მეორდება. აღნიშნული აშლილობა შესაძლოა განვითარდეს ცუდი მოგზაურობიდან (bad trip) რამოდენიმე თვის ან წლის შემდეგ.
ზოგი ფსიქოდელიური ნივთიერების მიმართ, როგორიც არის მაგალითად LSD და სოკო, ტოლერანტობა საკმაოდ მალე ყალიბდება, ზოგთან კი გარკვეული დრო სჭირდება. LSD-ს მიმართ მეტად ვითარდება ფსიქოლოგიური დამოკიდებულება. სოკოების მოხმარებისას ნაკლებია ფსიქოზური რეაქციები, თუმცა მათი გამოყენება ზოგჯერ იწვევს შფოთვასა და პანიკას. MDMA – რომელიც ძირითადად კლუბურ ნარკოტიკად ითვლება, დიდ სიფრთხილეს მოითხოვს. მისი მიღებისას იზრდება გულისცემა, სუნთქვის გახშირება, მოჭარბებულია ენერგია. შესაძლოა გამოიწვიოს პირის სიმშრალე, გუგების გაფართოება, გულისრევა, კრუნჩხვები, თავის ტკივილი და კანკალი. გრძელვადიან პერსპექტივაში – დეპრესია, შფიოთვა, სხეულის გამოფიტვა, ღვიძლის დაზიანება. აღნიშნული ჰალუცინოგენი იწვევს ელექტროლიტების დისბალანსსა და გაუწყლოებას, რის გამოც წყლის საჭირო რაოდენობის არ მიღების შემთხვევაში შესაძლოა ლეტალურადაც დასრულდეს.
Რაც შეეხება კანაბიოიდებს, ისინი ხასიათდება მაღალი ტოლერანტობით, დროთა განმავლობაში შესაძლოა დაიკარგოს ინტერესი გარე სამყაროს მიმართ. მნიშვნელოვნად ქვეითდება მეხსიერება და კოგნიტური ფუნქციები.
ამჟამად აქტიურად მიმდინარეობს კვლევები, რათა ფსიქოდელიური საშუალებები გამოიყენებული იქნას მედიცინაში, განსაკუთრებით ფსიქიატრიის მიმართულებით. კერძოდ – პოსტტრავმატული სტერსული აშლილობის, დეპრესიის, შფოთვითი აშლილობისა და ადიქციების მკურნალობისას.
გამოყენებული მასალა:
კოენი უ.ე. (2017). ფსიქოაქტიური საშუალებების ფიზიკური და ფსიქიკური ეფექტები.
Nutt D. (2019). Psychedelic drugs – a new era in psychiatry?. National Library of Medicine
[1] სიმპათიკური ნერვული სისტემა – არეგულირებს ორგანიზმის შიდა რეაქციებსა და ქცევას სტრესის დროს. შინაგანი ორგანოების ტვინთან დაკავშირების შედეგად ხდება სხეულის აქტივაცია მოქმედებისთვის.
[2] როდესაც წარსული ტრავმული გამოცდილება შეიგრძნობა იმგვარად, თითქოს ხდება ახლა და ამჟამად.
