სტატიის ავტორი: მეგი თედორაძე

დეფინიცია და მიზნები

ბრაზის განმარტება მრავალწახნაგოვანია, თუმცა იგი ყველაზე ხშირად განისაზღვრება, როგორც უსიამოვნების მძაფრი შეგრძნება, მტრული დამოკიდებულება თავისი ობიექტის მიმართ, ან საერთოდაც – აგრესია. ამის გამო, უმეტესად ბრაზზე, როგორც ინდივიდუალურ ემოციაზე, ისე ვსაუბრობთ და მას იმ ქცევასთან ვაიგივებთ, რომელიც პერსონალურ დისკომფორტს უკავშირდება. ასეთი შეიძლება იყოს ნებისმიერი ინტერპერსონალური ურთიერთობით გამოწვეული ბრაზი თუ გაღიზიანება, კონფლიქტი მეგობრებთან თუ პარტნიორთან და სხვა.

თუმცა, ამასთანავე, ბრაზი შესაძლოა, მეტად კოლექტიური, სოციალური და კრიტიკულად მნიშვნელოვანი დადებითი მუხტის მატარებელი ემოციაც იყოს, რომლის მიზანსაც პოლიტიკური პრობლემების გადაჭრა წარმოადგენს. ამის მთავარი მიზეზი ისაა, რომ პოლიტიკური ბრაზი ხშირად გვაფრთხილებს უსამართლობის, დამცირებისა და მოყენებული ზიანის შესახებ და გვკარნახობს, რომ სოციალურ ველში ცვლილებაა საჭირო. შესაბამისად, იგი პასუხისმგებლობასთან, პოლიტიკურ სამართლიანობასა და ხშირად თანასწორობასთანაც შეიძლება დავაკავშიროთ.

ამ სტატიაში იმ ბრაზზე ვისაუბრებთ, რომელიც თან ინდივიდუალურია და თანაც სოციალურად განიცდება. ეს არის ბრაზი იმ ზიანის გამო, რომელსაც კონკრეტული ჯგუფის ადამიანები გამუდმებით იღებენ ინსტიტუციებისა თუ სხვა ჯგუფების ადამიანებისგან. მთავარი ფოკუსი, რომელშიც ამგვარ კოლექტიურ ბრაზს განვიხილავთ – ფემინიზმია. ვინაიდან ფემინიზმის უამრავი განსხვავებული განმარტება არსებობს, საჭიროა, აქვე მოვხაზოთ ჩვენი მსჯელობის საზღვრები და ვთქვათ, რომ ამ სტატიაში ფემინიზმი განხილული იქნება თავისი ყველაზე ზოგადი დეფინიციით, როგორც ფილოსოფია და მოძრაობა, რომლის მიზანსაც სხვადასხვა გენდერული იდენტობის მქონე ადამიანების პოლიტიკური, ეკონომიკური, სოციალური და კულტურული თანასწორობა წარმოადგენს. 

Photo by Fred Murphy,  Article “Women’s Anger and the art of the feminist manifesto”,  Magazine – The new political and independence voices of Athens.

ბრაზიანი ფემინისტის სახე 

ბრაზიანი ფემინისტის სახე მყარი სოციალური კლიშეა, რომელიც ადამიანების ნაწილს ხშირად ნეგატიური კონოტაციებით უბიძგებს საკუთარი თავი არა ფემინისტურ, არამედ სხვა პოლიტიკურ ჯგუფებთან გააიგივონ. მაგალითად, ხშირად გვესმის, რომ ფემინისტები რადიკალურები არიან, მუდმივად ბრაზობენ, არაფერს თმობენ, მათთან ლაპარაკი გაუსაძლისია და რადგან უბრალოდ ყველაფერი სძულთ და არაფრით არიან კმაყოფილები. სამწუხარო ფაქტია, რომ იმ ადამიანების ნაწილი, რომელთაც პოლიტიკურად ფემინისტური შეხედულებები აქვთ, სწორედ ამ სახე-ხატის გამო იკავებს თავს ფემინისტურ მოძრაობასა თუ აქტივიზმში ჩართვისგან.

საინტერესოა, რატომ არის ამდენად შემაბრკოლებელი თუ შემაწუხებელი გაბრაზებული ფემინისტის ან სულაც, გაბრაზებული ქალის დანახვა და რა დისკომფორტებთან ხდება მისი დაკავშირება. ისტორიულად ქალებს ხშირად მიეწერებოდათ ისეთი მახასიათებლები, რომლებიც „ზედმეტ ემოციურობას“ მოიაზრებდა, მათ შორისაა, ისტერიულობა, ირაციონალობა, სიგიჟე და მრავალი სხვა. ეს სახელმდები ტერმინები ხშირად იმისთვის გამოიყენება, რომ ქალებმა ნაკლები ადგილი დაიკავონ სოციალურ ველში, ნაკლებად ხმაურიანები და ნაკლებად მომთხოვნები იყვნენ და შესაბამისად, მასკულინობის შეუპოვრობას საფრთხე არ შეუქმნან. არსებობს მრავალი კვლევა იმის შესახებ, რომ მამაკაცი პოლიტიკური ლიდერები ბრაზის ან ნებისმიერი სხვა მძაფრი ემოციის გამოხატვისას სოციალურად და პოლიტიკურად ჯილდოვდებიან და ხშირად ქარიზმატული ლიდერის სტატუსაც მოიპოვებენ. თუმცა, მეორე მხრივ, ქალი პოლიტიკოსების მიერ იმავე ემოციების გამოხატვა ხშირად ისევ ისტერიულობასა და არაპროფესიონალიზმთან კავშირდება. 

Photo by Aditi Shah, Article  – This Angry Feminist Isn’t Going To “Calm Down”, Magazine Feminism in India.

გარდა არაერთი პოლიტიკური მაგალითისა, შეგვიძლია, გავიხსენოთ ლიტერატურული მაგალითებიც, რომელთა შორისაც აუცილებლად მოხვდება მედეა, რომელმაც ჯერ შვილები მოკლა შემდეგ კი თავი მოიკლა; ანტიგონე, რომელმაც თავისი მოღალატე ძმა ქალაქის წესებისგან საწინააღმდეგოდ მაინც დაკრძალა და შესაბამისად, საფრთხე შეუქმნა მეფის, კრეონის, ავტორიტეტს; შეგვიძლია, გავიხსენოთ უფრო გვიანდელი ტექსტებიც, მაგალითად სილვია პლათის „ზარხუფი“, რომელშიც თვითმკვლელობის არაერთი მცდელობა და ღრმა დეპრესიაა აღწერილი; ფილმები „Gone Girl”, “Midsommar”, “Hereditary”, “Promising Young Woman” და მრავალი სხვა. მთავარი ნიშანი, რომელიც აქ ჩვენ მიერ ჩამოთვლილ ტექსტებსა თუ ფილმებს აერთიანებს ისაა, რომ თითოეულ მათგანში ქალები, რომლებიც საკუთარი აგენტობის განმტკიცებას სხვადასხვა ინსტიტუციის შიგნით ცდილობენ, იმავე ტექსტებში სხვა პერსონაჟების მიერ (რომლებიც უმეტესად წარმოადგენენ კიდეც ინსტიტუციურ სახეს) სახელდებულები არიან როგორც ირაციონალურები, შეშლილები, გაუწონასწორებლები ან უბრალოდ სრულიად აცდენილები თავიანთი რეალობის კონტექსტებს. მაგალითისთვის, გავიხსენოთ „ზარხუფში“ აღწერილი მკურნალობის მეთოდები ფსიქიატრიულ კლინიკაში და ესთერის, მთავარი პერსონაჟის, საუბრები ფსიქიატრ კაცთან. 

Why Does Medea Kill Her Sons Before Fleeing to Athens to Marry Aegeus? Blog at Classical Literature

ბრაზიანი ან ემოციური ქალისა თუ ფემინისტის სახეს ხშირად ვხვდებით პოპ-კულტურასა თუ თანამედროვე ულტრანაციონალისტურ, მიზოგინურ დისკურსში, სადაც ძალადობის მსხვერპლ ქალებს ბრალს სდებენ თავიანთი ქცევის, ჩაცმულობის, ან საერთოდ, ხმის ამოღების გამო ამ ძალადობაზე. ისეთი დიდი პოლიტიკური მოძრაობებიც კი, როგორიც მაგალითად იყო #MeToo, საზოგადოების ნაწილის მიერ უბრალოდ ათვალწუნებულია ზედმეტად სიჩუმის დარღვევის, ბრაზის თუ ტკივილის საჯარო გამოხატულების გამო. შესაბამისად, მარტივად რომ შევაჯამოთ, ქალების გრძნობების ვილანიზაციის (დემონიზების – რედ.) უზარმაზარი ისტორია გვაქვს, თუმცა მაინც გვჯერა, რომ ეს გრძნობები ვალიდურია და ბრაზი ინსტრუმენტული, უდიდესი მუხტის მატარებელი და რეალური ცვლილების გამომწვევი შეიძლება იყოს.  

Article “The #MeToo Movement and its Impact on Employment Law, By Laura Crocker.

ემოცია და საპროტესტო მოძრაობები

მანამ, სანამ ფემინისტურ კვლევებში ბრაზის მნიშვნელობაზე უფრო ღრმად ვისაუბრებთ, უნდა ავხსნათ ემოციების ზოგადი როლი კოლექტიურ, კონკრეტულად კი საპროტესტო მოძრაობებში. ბერკლის სოციოლოგიის პროფესორი, ჯეიმს ჯასპერი, თავის კვლევაში საპროტესტო მოძრაობებში ემოციების მნიშვნელობის შესახებ წერს: „ბოლო დეკადაში, პოლიტიკასა და პროტესტში ემოციების კვლევა დაიწყო იმ ცხადი პროცესის გააზრების შედეგად, რომ სხვადასხვა სახის ემოცია იწვევს პოლიტიკურ მოქმედებას“ (Jasper 611).

ხოლო ბრაზთან დაკავშირებით ვკითხულობთ: „ბრაზი და გაღიზიანება, განსაკუთრებით, მორალში დაფუძნებული ბრაზის ფორმა (მორალური ბრაზი), არსებითად მნიშვნელოვანია პროტესტის მრავალი ასპექტისთვის. ეს ემოციები არამხოლოდ კარნახობენ ადამიანებს მონაწილეობის მიღების საჭიროების შესახებ, არამედ ბრალეულობას სოციალური პრობლემებისკენ მიმართავენ, რომლითაც პროტესტის მონაწილეთა შორის სიმპათია და ურთიერთპატივისცემა ჩნდება, რაც, თავის მხრივ, სტრატეგიული გადაწყვეტილებების განმაპირობებელი შეიძლება გახდეს. მიუხედავად ამისა, ბრაზი ხშირად მოუხელთებელია და ჩვენს თანამედროვე საზოგადოებებში აგრესიასაც უკავშირდება“ (Jasper 208). 

ჯასპერის კვლევაზე დაყრდნობით და არამხოლოდ, შეგვიძლია თამამად ვთქვათ, რომ ნებისმიერ საპროტესტო მოძრაობას აქვს თავისთვის დამახასიათებელი ემოციების რეზერვუარი, რომლის გამოც პროტესტის მონაწილეები როგორც ერთმანეთის, ისე პროტესტის ობიექტის მიმართ უამრავ განსხვავებულ ან მსგავს ემოციას შეიძლება განიცდიდნენ. ამის არაჩვეულებრივი მაგალითია, მეოცე საუკუნის ბოლოს ამერიკის შეერთებულ შტატებში დაწყებული ქალთა გამათავისუფლებელი მოძრაობა, რომელში მონაწილე პროტესტანტებს შორისაც არსებითად გაიყო დამოკიდებულება ქვიარ ადამიანების ფემინისტურ მოძრაობაში ჩართვის საკითხთან დაკავშირებით. შესაბამისად, ემოციები და ბრძოლის ტაქტიკები განსხვავდება ერთანეთისგან, რამაც ხშირად ჯგუფის შიგნით სეპარაციაც შეიძლება გამოიწვიოს, თუმცა ის, რომ მოძრაობების აბსოლუტური უმრავლესობა აფექტურად განცდილ, კოლექტიურ ემოციებზეა დაფუძნებული შეგვიძლია, სწორად მივიჩნიოთ.

ბრაზის მნიშვნელობა ფემინიზმისთვის

რატომ არის მნიშნველოვანი ბრაზი და ემოცია ფემინიზმისთვის და რა არის ის გამოწვევები თუ სიკეთეები, რომლებსაც მსჯელობის ეს რაკურსი გვკარნახობს? პირველ რიგში, გავიხსენოთ ბრაზიანი ფემინისტის სახე რომელსაც გენდერისა და ქვიარ თეორიის ერთ-ერთი გამორჩეული თანამედროვე მკვლევარი, სარა აჰმედი, ფემინისტ სიხარულის მკვლელს უწოდებს (Feminist Killjoy). ამ სუბიექტის მთავარი მახასიათებელი ისაა, რომ იგი  ზედმეტად ხმამაღალია, ყველგან თავის აზრს აფიქსირებს და მაშინ, როცა ადამიანების უმეტესობა მშივდად მუსაიფობს ვახშამთან ერთად, ნებისმიერ სიხარულს, რომელიც მარეპრესირებელი დისკურსიდან შეიძლება ვითარდებოდეს, ადგილზევე კლავს. მაგალითად, ასეთი შეიძლება იყოს ნარატივები ჰეტერონორმატიულობის და სექსიზმის შესახებ, რომელსაც ფემინისტი სიხარულის მკვლელი მომენტალურად შეეწინააღმდეგება.

ტექსტში „ფემინისტურად ცხოვრება“ აჰმედი წერს, რომ „სიხარულის მკვლელს ხშირად აკრავენ ემოციურის, ზედმეტად ემოციურის, იარლიყს; ამბობენ, რომ გრძნობები განსჯაში გვიშლის ხელს. სინამდვილეში კი გრძნობები ამბოხის ველია.“ (Ahmed, 246) ამბოხის ველი კვლავაც იმ ველთან არის კავშირში, რომელიც მხოლოდ პოლიტიკური შეიძლება იყოს, ან ისევ ფემინისტურ დისკურსს თუ მოვიშველიებთ, ინდივიდუალურობის შემთხვევაშიც კი პოლიტიკურია.

აჰმედი საუბრობს იმაზეც, რომ ეს ემოციები სექსისტურ დისკურსში ხშირად როგორც ზედაპირული, ბავშვური და ნაივური, ისე მოიაზრება: „მე ყოველთვის ვეწინააღმდეგებოდი იმ მოსაზრებას, რომ ფემინისტი სიხარულის მკვლელები ზრდასრულები გახდებიან, გაიზრდებიან, და ეს ზრდასრულობა ნაკლებ ინტენსიურობასაც იგულისხმებს. ამ კონტექსტში, ზრდასრულობა ცალსახად არასწორი ტერმინია. ეს წარმოდგენა კი, რომ ზრდასრულობა ფემინისტი სიხარულის მკვლელს დაატყდება თავს, გულისხმობს ან იმედოვნებს, რომ ფემინიზმიც – ის ფემინიზმი, რომელიც ყოველთვის ფემინისტურ განცხადებებს აკეთებს და ისიც, რომელიც გაბრაზებული და კონფრონტაციულია – უბრალოდ ფაზაა, რომელიც ასევე გაივლის.“ (Ahmed, „Killjoy in Crisis“) თუ გავიხსენებთ ისტორიას ქალების გრძნობების ვილანიზაციის შესახებ, არ გაგვიჭირდება იმის დანახვაც, რომ დისკურსი, რომელზეც აჰმედი აქ საუბრობს, ფემინისტური ემოციების ინფანტილურობას, რაციონალობის სიმცირესა და არასანდოობას უკავშირდება.

არაჩვეულებრივი ამერიკელი შავკანიანი ლესბოსელი აქტივისტი, მწერალი და პოეტი, ოდრი ლორდი, თავის სიტყვით გამოსვლაში „ბრაზის შესაძლებლობები“ რასიზმისა და თეთრკანიანი ფემინიზმის კავშირზე საუბრობს – ამ გამოსვლაში ლორდი ახსენებს იმას, რომ ხშირად თეთრკანიანი ქალები ნებით თუ უნებლიეთ უგულებელყოფენ თავიანთი შავკანიანი „დების“ ჩაგვრას. ბრაზი კი ამ მდგომარეობაზე საპასუხოდ, ლორდის აზრით, ერთ-ერთი ყველაზე ლოგიკური და ინსტრუმენტული ემოციაა. 

Audre Lorde, FEM  Newsmagazine

ლორდი წერს: „თითოეულ ქალს აქვს ბრაზის დიდი მარაგი, რომელიც შესაძლოა გამოსადეგი გახდეს იმ პერსონალური თუ ინდივიდუალური ჩაგვრის წინააღმდეგ საბრძოლველად, რომელმაც თავისთავად გამოიწვია ამ ბრაზის არსებობა. თუკი მას სიფრთხილით დავაკვირდებით, იგი შესაძლოა ენერგიის იმგვარ მნიშვნელოვან წყაროდ იქცეს, რომელიც პროგრესსა და ცვლილებას შეუწობს ხელს. და როცა ცვლილებაზე ვსაუბრობ, არ ვგულისხმობ მარტივ ცვლილებას პოზიციებს შორის, ან დაძაბულობების დროებით შემსუბუქებას, არც იმის უნარს, რომ გავიღიმოთ ან უკეთ ვიგრძნოთ თავი. მე ვსაუბრობ ფუნდამენტურ და რადიკალურ ცვლილებაზე ყველა იმ დაშვებისა, რომლებიც ჩვენს ცხოვრებას განაპირობებენ.“ (Lorde 8)

როგორც ვხედავთ, ამ მონაკვეთში ლორდი, ერთი მხრივ, ბრაზის გამომწვევ მიზეზებზე, მეორე მხრივ კი მის პოტენციალზე საუბრობს – თუკი ბრაზი სისტემური ჩაგვრით არის გამოწვეული, მისი მიმართვა შესაძლებელია ამავე სისტემისკენ იმგვარად, რომ არსებითი, გრძელვადიანი გადაჭრები მივიღოთ და არა დროებითი გამაყუჩებლები. იმავე გამოსვლაში ლორდი ერთმანეთისგან განასხვავებს ბრაზსა და სიძულვილს, რაც, ვფიქრობ ძალიან მნიშველოვანია ჩვენი მსჯელობისთვისაც. იმის გამო, რომ ბრაზი ხშირად აგრესიასთან კავშირდება, შესაძლოა, იგი გაიგივდეს სიძულვილთანაც: 

„მაშინ, როცა ერთმანეთის ბრაზის მტკივნეულ სახეებს განვსჯით, გთხოვთ, გავიხსენოთ, რომ ჩვენი ბრაზი არ გაიძულებთ ჩაკეტოთ კარი ღამით, და არც ჰარტფორდის ქუჩებში მარტო სიარულს გაიძულებთ. ის, რაც ამ ქუჩებში დაძრწის, სიძულივილია – ეს სურივილი, რომ ყველა ჩვენგანი განადგურდეს. (…) თქვენი სიძულვილი და ჩვენი ბრაზი ერთმანეთისგან ძალიან განსხვავდება. სიძულვილი იმათი მრისხანებაა, ვინც ჩვენს მიზნებს არ იზიარებენ და რომელთა მიზანსაც სიკვდილი და ნგრევა წარმოადგენს. ბრაზი გლოვაა და მის მიზანს ცვლილება წარმოადგენს.“ (Lorde 8)

უფრო მარტივად რომ ავხსნათ, ლორდი გულისხმობს, რომ სიძულვილის მიზანი ჩაგვრა, ნგრევა და განადგურებაა, ბრაზი კი მხოლოდ პასუხია ამ სიძულვილზე. სწორედ ამის გამო, იგი ამბობს: „ჩვენ ვერ დავრთავთ ბრაზის შიშს იმის უფლებას, რომ გვაცდუნოს, ბრუტალურ სიმართლეზე ნაკლებს დავთანმხდეთ. ჩვენ ძალიან სერიოზულად უნდა მივიღოთ ეს ემოცია და ბრაზები, რომლებიც მასთან კავშირდება, რადგან, ყველაფრის მიუხედავად, ჩვენი ოპონენტები ძალიანაც სერიოზულები არიან ჩვენსა და იმის სიძულვილში, რის გაკეთებასაც [პოლიტიკურად] ვცდილობთ.“ (Lorde 8)

Audre Lorde

მოკლედ რომ შევაჯამოთ, ბრაზი, ისევე როგორც ნებისმიერი ემოცია, რომელიც კოლექტიურად განიცდება, არსობრივად ინსტრუმენტული შეიძლება იყოს, რაშიც მათი დახმარებით ჩაგრული ჯგუფების გაერთიანება და საერთო ამბოხის სურვილის აღმოცენება მოიაზრება, ამიტომ მიუხედავად მისი მრავალი ფორმისა, იგი [ბრაზი] შესაძლოა, ძალიან დადებითი მამოძრავებელიც გახდეს. თუკი რაიმეს შეცვლა გვინდა, უნდა გავბრაზდეთ, მაგრამ ამას ჩვენი მთლიანი იდენტობა არ უნდა დავაკავებინოთ. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ბრაზით შეკავშირება სეპარაციის გამოწვევასაც გულისხმობს, რის თავიდან ასარიდებლადაც ძალიან მნიშვნელოვანია, ერთმანეთის განსხვავებებისა და ჩაგვრის ინტერსექციულობისა თუ ინსტიტუციურობის დანახვა.