ადამიანების რწმენები და შეხედულებები, მეტწილად, გარემო ფაქტორებით არის განპირობებული. ჩვენი ფუნდამენტური წარმოდგენები ხშირად იმ საზოგადოების წარმოდგენებს ეყრდნობა/ემთხვევა, რომელშიც ვიზრდებით და ვცხოვრობთ. ვინაიდან, განსხვავებული ჯგუფების რწმენები და შეხედულებები საუკუნეების განმავლობაში ერთმანეთისგან იზოლირებულად, სხვადასხვა გამოცდილების შედეგად ყალიბდებოდა, განსხვავდებოდა კულტურებიც. ეს მრავალფეროვნება გლობალიზაციის პროცესმა, შეიძლება ითქვას, გაანადგურა. დასავლური, ევროპული, წარმოდგენები “უპირატესი” გახდა, რამაც მსოფლიო აზროვნების მომავალზე დიდი გავლენა იქონია.

ამ პროცესებმა, რაღა თქმა უნდა, კვალი დატოვა ქვიარ ისტორიაზე. კერძოდ, თუ უძველეს კულტურებსა და მათ შეხედულებებს გადავხედავთ, დავინახავთ, რომ არარეპრესირებული ქვიარ მრავალფეროვნება (რომელთაც “ქვიარს” თანამედროვე ტერმინებით ვუწოდებთ) ჯერ კიდევ საუკუნეების წინ არსებობდა. მეორე მხრივ, იუდაისტური წარმოშობის რელიგიები (ქრისტიანობა, ისლამი), რომლებიც ფართოდ გავრცელდა ევროპასა და აზიის გარკვეულ ნაწილში, განსაკუთრებით დოგმატური შეხედულებებით გამოირჩეოდა გენდერული ბინარულობის მიმართ. მათი წარმოდგენებით, ადამიანები ორ კატეგორიად: ქალებად და კაცებად იყოფიან და აქვთ მკაცრად განსაზღვრული გენდერული როლები. სწორედ ამიტომ, თუკი, თანამედროვე ტერმინით, ქვიარ კულტურების რუკას გადავხედავთ, ევროპასა და აზიის გარკვეულ ნაწილში, მსგავსი ტრადიციები თითქმის არ გვხვდება.

სხვა კულტურებში არსებული რწმენები კი, ხშირად, “მესამე გენდერის”, “მესამე სქესის” ცნებასთან იკვეთება. მნიშვნელოვანია იმის გააზრება, რომ ამ კულტურებში “მესამე გენდერი” არ ნიშნავდა ადამიანებს, რომლებიც ბინარულ სისტემაში ტრანსფორმირდებოდნენ, არამედ ადამიანებს, რომლებიც თავს, თანამედროვე ტერმინებით, სისგენდერ* ქალად ან კაცად არ მიიჩნევდნენ, ამიტომ სხვა, მესამე კატეგორიაში ერთიანდებოდნენ, რაც კულტურულად და სოციალურად დაშვებულად მიიჩნეოდა. ზოგჯერ, “მესამე გენდერს” კონკრეტული სახელი არ ჰქონდა, თუმცა სოციალური როლის ტრანსფორმაციაში გამოიხატებოდა. “მესამე გენდერის” ცნება ჯერ კიდევ უძველეს მესოპოტამიაში, ეგვიპტესა და ადრეულ ევროპულ კულტურებში გვხვდება.

“მესამე გენდერი” მადაგასკარის კუნძულზე

მადაგასკარის კუნძულზე არსებობდა “მესამე გენდერის” ცნება, რომელსაც ადგილობრივ ენაზე “სეკრეტას” უწოდებდნენ. ახალგაზრდა ბიჭები, რომლებიც, ფემინური თვითგამოხატვისას თავს უფრო კომფორტულად გრძნობდნენ, მიმართავდნენ ქროსდრესინგს**, ატარებდნენ ქალის ტრადიციულ სამოსსა და სამკაულებს – თუმცა მათი იდენტობა გარშემომყოფებისგან უარყოფითად არასდროს აღიქმებოდა, პირიქით, ადგილობრივები მიიჩნევდნენ, რომ სეკრეტები მაგიური სულის მატარებლები იყვნენ. ისინი შემსრულებლებად, მოცეკვავეებად მუშაობდნენ და ზოგჯერ სექს-სამუშაოშიც ერთვებოდნენ.

“დაჰომეელი ამაძონები” აფრიკაში

აფრიკაში, დაჰომეის სამეფოში (თანამედროვე ბენინი) არსებობდა სრულად ქალებისგან დაკომპლექტებული მებრძოლთა ჯგუფი მინო, რაც ადგილობრივ ენაზე “ჩვენს დედებს” ნიშნავს. მებრძოლი ქალები არ ქორწინდებოდნენ, არ ჰყავდათ შვილები და მასკულინური ქცევებითა და მახასიათებლებით გამოირჩეოდნენ. მოგვიანებით, ევროპელმა კოლონიზატორებმა ამ ჯგუფს “დაჰომეელი ამაძონები”/”დაჰომეელი ამორძალები” უწოდეს.

მინო – დოჰამეელი ამაძონები. პარიზი, 1891

ბურნეშები ალბანეთში

დაახლოებით ასეთივე ტრადიცია არსებობდა აღმოსავლეთ ევროპაში, ალბანეთში, ბურნეშების სახით. ბურნეშა ქალია, რომელიც მკაცრად პატრიარქალურ ალბანურ კულტურაში, კაცის სოციალურ როლსა და პრივილეგიებს ირგებს, თუმცა სანაცვლოდ პირობას დებს, არასდროს შექმნას ოჯახი. სწორედ ამიტომ, მათ “შეფიცულ ქალწულებს” უწოდებდნენ ხოლმე. ალბანური ტრადიციის მსგავსად, ისლამური მამლუქების სასულთნოშიც არსებობდა ტრადიცია, რომელიც მასკულინური თვისებების გოგოებს კაცის ლეგალურ და სოციალურ პრივილეგიებს სთავაზობდა.

ბურნეშა – “შეფიცული ქალწული”

“მეტისები” ნეპალში

ნეპალში, ჰიმალაურ კულტურაში, საუკუნეების წინ არსებობდნენ “მესამე გენდერის” მქონე ადამიანები, რომელთაც “მეტისებს” უწოდებდნენ. “მეტისები” მამრობითი სქესის ადამიანები იყვნენ, რომლებიც ფემინურად იცვამდნენ, ატარებდნენ ქალის ტრადიციულ სამოსს. უკანასკნელ წლებში ისინი ძირითადად სექს-სამუშაოში არიან ჩართულნი.

ჰიჯრები ინდოეთში, პაკისტანსა და ბანგლადეშში

სამხრეთ აზიურ კულტურებში (თანამედროვე ინდოეთის, პაკისტანისა და ბანგლადეშის ტერიტორიებზე) ადრეული პერიოდიდანვე არსებობდა “მესამე გენდერი”, ჰიჯრების სახით. ჰიჯრები ინტერსექსი ან მამრობითი სქესის ადამიანები არიან, რომლებიც ქროსდრესინგს მიმართავენ, ფემინურად გამოიყურებიან და ატარებენ ქალის ტრადიციულ სამოსსა და სამკაულს. მათი ნაწილი, ქალღმერთ ბაჰუჩარა მატასთვის გენიტალიების შეწირვის მიზნით, კასტრირებას მიმართავს. ბრიტანული კოლონიზაციის პერიოდში ჰიჯრების მიმართ დისკრიმინაციული დამოკიდებულება და პოლიტიკა განსაკუთრებით გაიზარდა. მართალია, 1952 წლიდან პოლიტიკური მიდგომა შეიცვალა, საზოგადოების მხრიდან უარყოფითი დამოკიდებულება ჯერ კიდევ არსებობს. ჰიჯრები ჯგუფებად ცხოვრობენ, ჰყავთ ლიდერი, შემოსავლის წყაროს კი, ძირითადად, სექს-სამუშაო წარმოადგენს.

თანამედროვე ინდოეთში, 2014 წლის მონაცემებით, 5 მილიონამდე ჰიჯრა ცხოვრობს

არავანები სამხრეთ ინდოეთში

სამხრეთ ინდოეთში არსებობს არავანების კულტურა, რომელიც სახელს ძველი ინდური პოემის, მაჰაბჰარატას პერსონაჟ არავანიდან იღებს. ჰიჯრების მსგავსად, არავანებიც მამრობითი სქესის ადამიანები არიან, ფემინური თვითგამოხატვითა და სოციალური როლებით. არავანის ლეგენდის მიხედვით, ახალგაზრდა პრინც არავანს მსხვერპლშეწირვის ცერემონიალში მონაწილეობა უნდა მიეღო, სიკვდილის წინ კი ერთადერთი სურვილის შესრულება მოითხოვა — ერთი ღამე ისე გაეტარებინა, როგორც დაქორწინებულ კაცს. შემდეგ დღეს დაქვრივების შიშით, არავანთან ქორწინება არავინ ისურვა, ამიტომ კრიშნა ქალად, მოჰინად, ტრანსფორმირდა და ღამე არავანთან გაატარა. ლეგენდას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს სამხრეთ ინდოეთში მცხოვრები არავანებისთვის, რომლებიც არავანისა და მოჰინას ქორწინებას ყოველწლიურად აღნიშნავენ.~

“ბაკლა” ფილიპინებში

“ბაკლა” ფილიპინებში არსებული ტერმინია, რომელიც ფემინური გარეგნობისა და სოციალური როლის მქონე მამრობითი სქესის ადამიანებთან ერთად, სხვა ბევრ იდენტობას აერთიანებს. ბაკლებს აქვთ საკუთარი ენა, რომელსაც ერთმანეთში საკომუნიკაციოდ იყენებენ და რომელიც ფილიპინური, ესპანური და ინგლისური ენების ერთგვარი ნაზავია.

ჰიჯრები არა მხოლოდ ინდოეთში, არამედ პაკისტანსა და ბანგლადეშშიც ცხოვრობენ

ხუთი გენდერი და ვარიები ინდონეზიაში

განსაკუთრებული ქვიარ კულტურით ინდონეზია გამოირჩევა, სადაც, ტრადიციულად, ხუთი გენდერი არსებობდა, განსხვავებული დასახელებებით. თანამედროვე ტერმინებით, სისგენდერ ქალებთან და კაცებთან ერთად, არსებობენ ქალაბაები (მამრობითი სქესის ადამიანები, რომლებიც თავს ქალად აიდენტიფიცირებენ), ქალალაები (მდედრობითი სქესის ადამიანები, რომლებიც თავს კაცად აიდენტიფიცირებენ) და ბისუები (ადამიანები, რომლებიც გენდერულ სპექტრს საერთოდ არ მიაკუთვნებდნენ თავს, ან ყველა გენდერთან იდენტიფიცირება შეეძლოთ). გარდა ამისა, ინდონეზიაში არსებული სხვა ჯგუფი, რომელიც ქროსდრესინგს მიმართავს, “ვარიების” სახელით არის ცნობილი. აღსანიშნავია, რომ ვარიები განსაკუთრებული ფლუიდურობით გამოირჩევიან — ისინი თავს კომფორტულად გრძნობენ თავიანთ ბიოლოგიურ სქესთან, თუმცა დროდადრო ქროსდრესინგს მიმართავენ, ვარიების ნაწილი კი ქალის სოციალურ როლსაც ითავსებს ხოლმე.

ე.წ. “და გოგოები” და “ძმა ბიჭები” ავსტრალიაში

ავსტრალიაში, აბორიგენულ კულტურებში, არსებობდნენ ჯგუფები ე.წ. “და გოგოები” (Sistergirl), ანუ მამრობითი სქესის ადამიანები, რომლებიც თავს ქალად აიდენტიფიცირებდნენ და “ძმა ბიჭები” (brotherboy) – მდედრობითი სქესის ადამიანები, რომლებიც თავს კაცად აიდენტიფიცირებდნენ. როგორც ბევრ სხვა კულტურაში, კოლონიზაციამდელ ავსტრალიაშიც გენდერულ მრავალფეროვნებასთან საზოგადოებას ბევრად ღია და ტოლერანტული დამოკიდებულება ჰქონდა.

დაგოგოებისა და ძმაბიჭებისადმი გაზრდილი ნეგატიური დამოკიდებულება, რაც ავსტრალიის კოლონიზაციამ გამოიწვია, ნელ-ნელა იცვლება

“მესამე გენდერი” ამერიკაში

რომელიმე ღმერთსა თუ ადამიანში ქალური და კაცური საწყისების ერთიანობაზე წარმოდგენები სხვადასხვა კულტურაში საკმაოდ პოპულარული იყო. ასეთი პერსონაჟები გვხვდება ბერძნულ მითოლოგიაშიც (ჰერმაფროდიტი) და თანამედროვე აშშ-ის ტერიტორიაზეც, კოლონიზაციამდელ პერიოდის კულტურებში. ამერიკის კონტინენტზე არსებულ “მესამე გენდერის” კულტურას, ხშირად, უკან ედგა რწმენა ორი სულის მქონე (two-spirit) ადამიანების შესახებ, რომლებიც საზოგადოებაში პატივისცემით სარგებლობდნენ.

კანადურ კოლონიზაციამდელ კულტურაში არსებობდნენ ადამიანები, რომელთაც ადგილობრივ ენაზე Ninauposkitzipxpe ერქვათ, რაც, უხეშად რომ ვთარგმნოთ, ნიშნავს “ქალს კაცის გულით”. ისინი მდედრობითი სქესის ადამიანები იყვნენ, რომლებიც ყოველთვის ქროსდრესინგს არ მიმართავდნენ და არც მასკულინურად გამოიყურებოდნენ, თუმცა სარგებლობდნენ საზოგადოებაში არსებული კაცის პრივილეგიებით.

კოლონიზაციამდელი ამერიკის ზოგიერთ ტომში ოთხი გენდერი არსებობდა

ნავაჰოს ენაზე ნადლეეჰი (Nadleehi) მამრობითი სქესის ადამიანებს მიემართებოდათ, რომლებიც ფემინური და მასკულინური მახასიათებლებით ერთნაირად გამოირჩეოდნენ, ხოლო დილბაა (Dilbaa) მდედრობითი სქესის ადამიანებს, რომლებსაც ასევე ფემინური და მასკულინური მახასიათებლები ჰქონდათ. მსგავსი ჯგუფები არსებობდნენ ინდიელების სხვა ტომებშიც, მაგალითად, ნადლეეჰებს ლაკოტას ენაზე “ვინკტეს” ეძახდნენ, რაც თარგმანში ნიშნავს “ის, ვისაც უნდა, ქალი იყოს”. ინდიელთა სხვა ტომის, ზუნის კულტურაში მამრობითი ნადლეჰეებს “ლჰამანებს” უწოდებდნენ. ლჰამალები მამრობითი სქესის ადამიანები იყვნენ, რომლებიც ქალისა და კაცის ტრადიციულ სამოსს ერთდროულად ატარებდნენ, აკეთებდნენ საოჯახო საქმესაც და ნადირობდნენ, ასრულებდნენ მნიშვნელოვან ფუნქციას რელიგიურ რიტუალებში. “მესამე გენდერის” ცნებას ვხვდებით ცენტრალურ და სამხრეთ ამერიკულ კულტურებშიც.

სხვა ინდიელ ტომებში არსებობდა ხალხის ოთხ ჯგუფად დაყოფის ტრადიცია, რომელიც სისგენდერ კაცებთან და ქალებთან ერთად, კაცად იდენტიფიცირებულ მდედრობითი სქესის (hwame) და ქალად იდენტიფიცირებულ მამრობითი სქესის (alyha) ადამიანებს გულისხმობდა.

კოლონიზაციის შემდეგ, ევროპელების მიერ ეს კულტურები ქრისტიანული ჭრილით შეფასდა, შესაბამისად ცოდვად, დევიაციად მოინათლა

“მესამე გენდერის” ცნება არსებობდა თანამედროვე დომინიკელთა რესპუბლიკაშიც, სპეციალურად ინტერსექსი ადამიანებისთვის. დაბადებისას, გენეტიკური დარღვევის შედეგად, პირველად სასქესო ნიშნები საკმარისად არ ვითარდება, ამიტომ ახალდაბადებულებს მდედრობით სქესად მიიჩნევდნენ ხოლმე, თუმცა გარდატეხის ასაკში მეორეული სასქესო ნიშნების გამოვლენის შემდეგ, საზოგადოებაში დაშვებულად მიიჩნეოდა ამ ადამიანების “მესამე გენდერის” კატეგორიაში მოქცევა. ეს ტრადიცია ნამდვილად განსხვავდება იმ რეპრესიული გამოცდილებისგან, რომელიც სხვა კულტურებს საუკუნეების განმავლობაში ჰქონდათ და აქვთ ინტერსექსი ადამიანების მიმართ.

თანამედროვე პერუში, კოლონიზაციამდელ ინკების კულტურაში, არსებობდა ორსქესიანი ღმერთი, რომლის მიმართ შესრულებულ რიტუალებსაც “მესამე გენდერის” ადამიანები უძღვებოდნენ, ინკების ენაზე მათ Quariwarmi-ის უწოდებდნენ. ეს ადამიანები ფემინური და მასკულინური გარეგნობით გამოირჩეოდნენ და, ძირითადად, სარიტუალო საქმიანობაში იღებდნენ მონაწილეობას.

“მესამე გენდერი” ევროპაში

“მესამე გენდერი” ევროპაში აქტიურად მეცხრამეტე საუკუნის მწერლობაში ჩნდება — თავდაპირველად კარლ ჰაინრიხ ულრიხის ტექსტებში და ლოგიკური საფუძველი ხდება მოგვიანებით დაწყებული ქვიარ მოძრაობისთვის.

კარლ ჰაინრიხ ულრიხი ქვიარ უფლებებისთვის მებრძოლი ერთ-ერთი პირველი აქტივისტია

ამ პერიოდში “მესამე გენდერი” ხშირად გამოიყენებოდა, როგორც ქვიარ აქტივიზმთან, ისე ფემინიზმთან მიმართებით, თუმცა მეოცე საუკუნეში, 70-იანი წლებიდან, აქტუალობა მეტ-ნაკლებად დაკარგა. დღეისთვის “მესამე გენდერის” ცნებას იურიდიული მნიშვნელობა აქვს და თანამედროვე აქტივისტები მის ოფიციალურ აღიარებას ითხოვენ, რათა იმ ადამიანებმა, ვინც თავს ბინარულ სისტემაში კომფორტულად არ გრძნობს, გენდერული იდენტობის იურიდიული დაფიქსირება შეძლონ.

*სისგენდერი – ადამიანი, რომლის გენდერული იდენტობა ემთხვევა დაბადებისას მინიჭებულ სქესს.

**ქროსდრესინგი – ისეთი სამოსის ტარება, რომელიც საზოგადოებაში ჩამოყალიბებული ნორმების გამო, საპირისპირო სქესისთვის დამახასიათებლად მიიჩნევა.

რესურსები:

WISG Feminist Videotheque | ფემინისტური ვიდეოთეკა

A Map of Gender-Diverse Cultures | Independent Lens

Third gender | LGBT Info | Fandom

ავტორი: ანამარია