“პოსტჰუმანიზმი” ის ტერმინია, რომელიც ბოლო წლების მანძილზე ხშირად გვხვდება განვითარებული ქვეყნების როგორც ვიწროდ აკადემიურ, ისე – საჯარო დისკურსში. წლიდან წლამდე ტექნოლოგიის მნიშვნელოვანმა განვითარებამ ურთიერთშედეგობრივად გამოიწვია არა მხოლოდ უშუალუდ ამ მიმართულებით დაინტერესებული, არამედ ყველა იმ ადამიანის ყურადღებაც, ვისაც ინტერნეტსა და ტექნოლოგიასთან აქვს წვდომა.
2023 წლის 13 მარტს OpenAI-ის მიერ გამოშვებული ChatGPT-4 მხოლოდ ერთეული მაგალითია იმ მრავალი ხელოვნურ ინტელექტზე დაფუძნებული ინსტრუმენტისა, რომელსაც უკვე ხშირად ვიყენებთ ყოველდღიურობაში. ეს ხელსაწყოები არა მხოლოდ აღტაცებისა და უკეთესი, უფრო მოსახერხებელი და ინკლუზიური მომავლის სიახლოვის განცდას, არამედ ხშირად სერიოზულ შფოთსაც იწვევს.
ამ სტატიაში უარყოფით მოლოდინებზე მეტად, იმ დადებით შესაძლებლობებზე ვისაუბრებთ, რომლებსაც ტექნოლოგიის განვითარება ფემინისტური და ქვიარ პროექტებისთვის ხსნის. აქვე, ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ეს სტატია მხოლოდ ტექნოლოგიას არ შეეხება. ჩვენი მთავარი აზროვნების ჩარჩო ერთი მხრივ გენდერის პერფორმატიულობა, მეორე მხრივ კი ფილოსოფიური პოსტჰუმანიზმია, რომელიც, ცხადია, ტექნოლოგიის განვითარებადობის პრინციპზე დგას, თუმცა, ამასთანავე, მრავალ სხვა მნიშვნელოვან კონცეპტუალურ დაშვებასაც გულისხმობს.
რა არის პოსტჰუმანიზმი?
ტერმინი “პოსტჰუმანიზმი” ქოლგა ტერმინია, რომელიც რამდენიმე განსხვავებულ სააზროვნო ჩარჩოს აერთიანებს: ფილოსოფიური, კულტურული ან/და კრიტიკული პოსტჰუმანიზმი; ლიბერალური ან/და დემოკრატიული ტრანსჰუმანიზმი; ახალი მატერიალიზმი; ანტი–ჰუმანიზმი; საგნების ონტოლოგია; მეტაჰუმანიზმი.
თითოეული მიმართულება, რა თქმა უნდა, სხვადასხვა პოლიტიკურ პროექტს ეფუძნება და განსხვავებულ იდეალებზე დგას, თუმცა ყოველი მათგანი იზიარებს დაშვებას იმის შესახებ, რომ ადამიანი არ წარმოადგენს სამყაროს ცენტრს და ანთროპოცენტრული აზროვნება არასწორი, მოძველებული და დამაზიანებელია. შესაბამისად, პოსტჰუმანიზმის, როგორც გამაერთიანებელი ტერმინის, მთავარ მიზანს იმ უთანასწორო კავშირების რღვევა წარმოადგენს, რომელიც ადამიანებს, ცხოველებსა და ტექნოლოგიას შორის არსებობს. ამის მიღმა, კვლავ ის მოიაზრება, რომ ადამიანი პოსტჰუმანისტურ (ადამიანის შემდგომ, თუკი პირდაპირ ვთარგმნით) სამყაროში, სამყაროს თეორიული ღერძიც კი არ შეიძლება იყოს, ხოლო შეხედულება იმის შესახებ, რომ იგი ყველაზე მაღალ საფეხურზე მდგომი სახეობაა ბოლომდე უნდა გაკრიტიკდეს. ამის მაგალითები, რასაკვირველია, არა მხოლოდ პოსტჰუმანისტურ, არამედ ანთროპოლოგიურ დისკურსშიც შეგვიძლია ვიპოვოთ, რომელშიც უკვე მრავალი ათწლეულია ადამიანი, ამ შემთხვევაში – ჰომო საპიენსი, არა ყველაზე განვითარებული სახეობა, არამედ უბრალოდ ერთ–ერთი სახეობაა მრავალთაგან. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ პოსტჰუმანიზმი და მისი პროექტი ადამიანის შემდგომი (პოსტჰუმანისტური) მომავლის კიდევ უფრო მეტად გაფართოვებულ ხედვას გვთავაზობს, სადაც არა მხოლოდ ორგანული სახეობები, არამედ არაორგანული საგნები და ტექნოლოგიური სუბიექტებიც მოიაზრებიან.
პოსტჰუმანისტური იდეალის ერთ–ერთ ადრეულ განსხეულობას ფემინისტი ფილოსოფოსის, დონა ჰარავეის კიბორგი წარმოადგენს, მისი ცენტრალური ნაშრომიდან “კიბორგის მანიფესტი” (1985). ჰარავეის კიბორგი, ავტორის მიხედვით, უტოპიური, ფემინისტური და სოციალისტური მითის სახეა. კიბორგი ორგანული და მექანიკური ნაწილებით გაერთიანებული არსებაა, რომელიც არღვევს მკაფიო საზღვარს ორგანიზმსა და მანქანას, ფიზიკურსა და არაფიზიკურს და, რაც ყველაზე მთავარია, ტექნოლოგიასა და სუბიექტს/თვითს შორის. ჰარავეის აზრით, სწორედ კიბორგი უნდა იქცეს თანასწორობის მთავარ იარაღად.
ზუსტად იმავე პრინციპით, პოსტჰუმანიზმიც არღვევს მკაფიო საზღვრებს ადამიანსა და არა ადამიანს, კაცსა და ქალს, ფიზიკურსა და ვირტუალურს, ბუნებასა და კულტურას შორის, რაც არსებითია პოსტმოდერნული ფემინისტური პროექტისთვის, რომელიც, თავის მხრივაც, ეჭვქვეშ აყენებს, ერთი შეხედვით, სტაბილურ იდენტობის კატეგორიებს, რაზეც ქვემოთ უფრო დეტალურად ვისაუბრებთ.
ამგვარად, პოსტჰუმანიზმი არ დგას საპირისპიროთა შორის კავშირზე, არამედ, პირიქით, იგი სრულიად გამორიცხავს მოუქნელ დუალისტურ აზროვნებას. ადამიანი დეკონსტრუქციის გზით, კარგავს ბატონის როლს, ხოლო ჰუმანიზმი აღარ უნივერსალიზდება კონკრეტული ჯგუფის ადამიანებამდე.
რა მოიაზრება ამის მიღმა? – ადამიანზე საუბრისას მნიშვნელოვანია, გავიაზროთ, რომ ისტორიულად ადამიანი (human) არ წარმოადგენდა ადამიანების მარტივ ერთობას, არამედ სრულიად ექსკლუზიურად მოიაზრებდა მხოლოდ კონკრეტული ჯგუფის ადამიანებს, რის გამოც, ადამიანთა უთვალავი კატეგორია რჩებოდა და დღემდე რჩება ჰუმანიზმის დისკურსის მიღმა.
ვინ წარმოადგენს ჰუმანიზმის სუბიექტს?
Ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ იმაზე, თუ რას ეწინააღმდეგება პოსტჰუმანიზმი, ანუ რა წარმოადგენს იმას რისი შემდგომიც (post) ხდება იგი. თუმცა მნიშვნელოვანია ყურადღების გამახვილება ტერმინის მეორე ნაწილზეც – “ჰუმანიზმი”.
ჰუმანიზმი პირდაპირ კავშირშია ადამიანთან, თუმცა ადამიანი “ჰუმანიზმის” ჩარჩოში არ წარმოადგენს ყველა ცოცხალი თუ არაცოცხალი ადამიანის ერთობას. როგორც უკვე ვახსენეთ, თუკი ჩვენს ისტორიულ წარსულს გადავხედავთ, აღმოვაჩენთ, რომ ადამიანის კატეგორია უმეტესად ადამიანების ძალიან კონკრეტულ ჯგუფს მოიაზრებდა. დასავლურ სამყაროში ეს ჯგუფი ექსკლუზიურად თეთრკანიან ჰეტეროსექსუალ კაცებს მოიცავდა და თავისი განსაზღვრების მიღმა ტოვებდა ისტორიულად ჩაგრულ ჯგუფებს – ქალებს, ქვიარებს, არათეთრკანიან ადამიანებს და ა.შ.
იმისთვის, რომ უკეთ შევძლოთ პოსტჰუმანისტური პროექტის მნიშვნელობის აღქმა, უნდა დავსვათ შეკითხვა – როგორ ახერხებდნენ ისტორიულად დეჰუმანიზებული (ადამიანის კატეგორიის მიღმა დარჩენილი) ჯგუფის წარმომადგენლები საკუთარ ადამიანობასთან გამკლავებას? ამ პრობლემას არა მხოლოდ პოსტჰუმანისტური წარმოდგენა, არამედ ფემინისტური აზროვნებაც სვამს. ქალების გასაგნება, ტრანსგენდერი ადამიანების დისკურსიდან სრული გამორიცხვა, არაბინარული იდენტობების აუღიარებლობა მხოლოდ რამდენიმე მაგალითია იმ პრობლემისა, რომელსაც “ჰუმანიზმის” ვიწრო კატეგორია აჩენს.
გენდერი და ჰუმანიზმი
გენდერსა და ადამიანის კონცეპტის ისტორიულ გააზრებას შორის მრავალი პარალელის გავლება შეგვიძლია. ამის მიზეზი ისაა, რომ ისტორიულად იდენტობის კატეგორიების ნორმალიზების შესაძლებლობა მხოლოდ ჰეგემონურ ჯგუფებს შეეძლოთ. ამ ჯგუფებს კი ისინი წარმოადგენდნენ, ვისაც უკვე ჰქონდათ პრივილეგია “ადამიანის” კატეგორიაზე, ამიტომ, როგორც ზემოთ ვახსენეთ, კატეგორიიდან აპრიორულად ირიცხებოდნენ “სხვები”. თუმცა აღნიშნულის საილუსტრაციოდ უფრო მეტად დაგვეხმარება ერთ–ერთი ადრეული ფემინისტური ტექსტი, რომელიც უამრავჯერ გადაიხედა, სხვადასხვა ფორმა თუ მნიშვნელობა შეიძინა, თუმცა კონცეპტუალურად, ჯერ კიდევ არ კარგავს მნიშვნელობას. ეს ტექსტი ეგზისტენციალისტი ფილოსოფოსის, სიმონ დე ბოვუარის, მთავარი ნაშრომია – “მეორე სქესი” (1949), სადაც იგი წერს ყველაზე ცნობილ ფრაზას ფემინისტურ კვლევებში: “ადამიანი კი არ იბადება ქალად, არამედ ხდება ქალი”. შემდეგ კი აგრძელებს: “არავითარი ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური თუ ეკონომიკური ფაქტორი არ განაპირობებს მდედრობითი სქესის ადამიანის როლს საზოგადოებაში. ამ არსებას ცივილიზაცია, როგორც ერთიანობა, აწარმოებს.”
ამგვარად, დე ბოვუარი აღწერს ქალს, როგორც პროცესს და არა – ესენციას. ბოვუარის მიხედვით, ქალად დაბადება და ქალად ჩამოყალიბება ორი განსხვავებული რამაა: პირველს ბიოლოგიასთან აქვს კავშირი, მეორეს კი – კულტურასთან (უნდა აღინიშნოს, რომ ეს წარმოდგენა მნიშვნელოვნად გაკრიტიკდა ბოლო ორი ათწლეულის მანძილზე, რაზეც ქვემოთ დეტალურად ვისაუბრებთ). კულტურაზე საუბრისას, ისიც უნდა გავიმეოროთ, რომ კულტურლ პარადიგმებს იმ დაშვებების ერთობა და სუბიექტური წინასწარგანწყობები ქმნის, რომელთაც ადამიანების მხოლოდ გარკვეული ნაწილი აყალიბებს – ისტორიულად, კაცები. დავუბრუნდეთ ბოვუარს – იგი “მეორე სქესში” ქალს, როგორც “სხვას”, ისე მოიხსენიებს. რას ნიშნავს ტერმინი “სხვა”? – ბოვუარი აღნიშნავს, რომ “ქალის” განსაზღვრება ჩამოყალიბდა მისი ურთიერთობით კაცის მიმართ. ამგვარად, კაცის კონცეპტუალური ჩარჩო მდგრადობას, ინდივიდუალურობას გულისხმობდა, ქალი კი “სხვა” იყო ამ უკვე არსებულ ჩარჩოსთან მიმართებით. ამგვარად, ქალი მეორეხარისხოვანი, “სხვა” ადამიანის ფუნქციით იყო აღქმული და შესაბამისად, არ ჰქონდა წვდომა კულტურის წარმოების სადავეებზე. უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, კაცი თვითგანსაზღვრული იყო, ქალი კი მხოლოდ კაცთან მიმართებით განისაზღვრებოდა – იგი ან ჰარმონიაში, ან წაინააღმდეგობაში მოდიოდა კაცის კულტურულ სახესთან და ამგვარად, არ წარმოადგენდა ინდივიდუალურ სუბიექტს.
როგორც ვხედავთ, ბოვუარის ეს ჩარჩო დღემდე რელევანტურია, თუმცა პოსტჰუმანისტური თვალსაზრისით, მას ერთი მთავარი პრობლემა აქვს. ბოვუარი, როგორც ეგზისტენციალისტი ფილოსოფოსი, მიმართებას ინდივიდსა და “სხვას” შორის არა მხოლოდ კაცი/ქალი დიქოტომიაში, არამედ კულტურის სხვა ნაწილებშიც პოულობს. დიქოტომიური აზროვნება (დუალიზმი, როგორც ზემოთ ვუწოდეთ) კი პრობლემურია პოსტჰუმანიზმისთვის, რადგან იგი მხოლოდ ორ პოლუსს მოიაზრებს და გამორიცხავს იმ მრავალფეროვნებას, რომელიც ამ ორ უკიდურეს პოლუსს შორის ან საერთოდაც, მათ მიღმა, არსებობს.
თუკი მოცემულობად მივიღებთ იმას, რომ ადამიანი არის არა ერთი ან მასზე დამოკიდებული მეორე, არამედ მრავალი, დავინახავთ, რომ ადამიანის კატეგორიები არა ცალმხრივად, არამედ ერთობლივად აწარმოებენ, ქმნიან ერთმანეთს. ამგვარად, პოსტჰუმანიზმი ადამიანების (ინკლუზიური განსაზღვრებით), ცხოველებისა და ტექნოლოგიების ერთმანეთზე დამოკიდებულების მნიშვნელობას უსვამს ხაზს და ამით არღვევს დუალისტურ წარმოდგენას გენდერის შესახებაც.
გენდერის პერფორმატიულობა
გენდერის ანტიდიქოტომიურ განსაზღვრებაზე საუბარი შეუძლებელია პერფორმატიულობის ხსენების გარეშე. ვფიქრობ, ამ ტერმინის გამოყენება დაგვეხმარება, ერთი მხრივ, კვლავ დავეჭვდეთ გენდერის ობიექტურ რეალობაში. მეორე მხრივ კი შევძლოთ, სოციალური გენდერული ნორმების დეკონსტრუქცია და უფრო მკაფიოდ დავინახოთ ის შესაძლებლობები, რომელსაც პოსტჰუმანიზმი თანასწორობის მიღწევის გზაზე გვთავაზობს.
“გენდერის პერფორმატიულობა” თანამედროვეობის ერთ–ერთი ყველაზე გავლენიანი პოსტმოდერნისტი ფილოსოფოსისა და გენდერის მკვლევრის, ჯუდით ბატლერის მიერ შემოღებული ტერმინია. თავის ფუნდამენტურ ნაშრომში გენდერზე შფოთვა: ფემინიზმი და იდენტობის სუბვერსია (1990) ბატლერი აყალიბებს არგუმენტს იმის შესახებ, რომ გენდერი არა მხოლოდ კულტურული კონსტრუქტი, არამედ ადამიანის არსებობის სრულიად არასტაბილური და მერყევი მახასიათებელია. აქედან გამომდინარე, იგი წერს:
“გენდერი არანაირად არ წარმოადგენს სტაბილურ იდენტობას ან აგენტობის ლოკუსს, რომლიდანაც სხვადასხვა აქტი გამომდინარეობს; არამედ, ეს არის იდენტობა კონსტრუირებული დროში – იდენტობა, რომელიც განხორციელდება ქმედებების სტილიზებული განმეორებით.”1
“გენდერზე შფოთვას” ბატლერი ფემინიზმზე საუბრით, უფრო სწორად, კი მისი კრიტიკით იწყებს.2 თანამედროვე ფემინიზმის მთავარ პრობლემად იგი სუბიექტის იდენტიფიცირების სურვილს ასახელებს და წერს, რომ, სინამდვილეში, არ არსებობს კატეგორია, რომელსაც “ქალს” ვუწოდებდით.3 სამართლიანობა მოითხოვს იმის თქმას, რომ ამ ნაწილში, იგი არ არის ორიგინალური და ეყრდნობა არა პირად, არამედ უამრავი სხვა ფემინისტი ავტორის მოსაზრებას, რომლებიც “ქალის” კონცეპტის გაანალიზებას მანამდეც ცდილობდნენ. თუმცა, განსხვავებით დანარჩენებისგან, ბატლერის აზრით, ფემინიზმმა უნდა გააუქმოს თავისი სუბიექტი და ტერმინ “ქალის” გარეშე მოიაზროს იმ ჯგუფის მრავალფეროვნება, რომლის სახელითაც ილაპარაკებს: “იდენტობის კატეგორიები რეგულაციური რეჟიმების ინსტრუმენტებს წარმოადგენენ, განურჩევლად იმისა, ისინი მჩაგვრელი სტრუქტურების ნორმალიზებული კატეგორიებია თუ გამაერთიანებელი წერტილები ამავე ჩაგვრისგან გამათავისუფლებელ ბრძოლაში.”4
ბატლერი, რა თქმა უნდა, არ უარყოფს იმას, რომ ისტორიის გარკვეულ მონაკვეთებში საჭირო იყო ქალთა ჯგუფის სუბიექტივიზაცია და ბრძოლისთვის სწორედ ამ მეთოდის შერჩევა, თუმცა ფიქრობს, რომ ამის საჭიროება აღარ არსებობს და ეს მეთოდი უფრო მეტ ზიანს მოიტანს – ვიდრე სიკეთეს, ვინაიდან ფემინისტური პროექტით ვერ გააერთანებს იმ ადამიანებს, რომლებიც იდენტობის, ერთი შეხედვით, მყარი კატეგორიების მიღრმა რჩებიან.
პერფორმატიულობა და განმეორების აქტი, რომელიც ერთ–ერთი მთავარი მახასიათებელია “გენდერული იდენტობისა”, შეიძლება, გულისხმობდეს იმას, თითქოს, “სუბიექტი” საკუთარ კულტურაში მოცემული კოდების განმეორებით “აგებს” გენდერს. თუმცა ბატლერის თეორიის ფარგლებში ეს დაშვება სრულიად არასწორია. სინამდვილეში, მისი აზრით, სუბიექტი კი არ ქმნის საკუთარ გენდერს, არამედ პირიქით, გენდერის შექმნის პროცესშივე ყალიბდება სუბიექტად. ამრიგად, ქმედების [გენდერის შექმნა] მიღმა არავითარი მოქმედი პირი არ არსებობს. ეს კი, თავის მხრივ, გარკვეულწილად აუქმებს სუბიექტს, რომელსაც გენდერის “არჩევა” შეუძლია.
სწორედ აქ გვიჩვენებს ბატლერი არსებით განსხვავებას პერფორმანსსა (რომელიც სუბიექტის წინასწარ/წინმსწრებ არსებობას გულისხმობს) და პერფორმატიულობას (რომელსაც ეს არ სჭირდება) შორის. მისი აზრით, პერფორმატიულობა არ გულისხმობს იმას, რომ სუბიექტი საერთოდ არ არსებობს, არამედ მანიშნებელია იმისა, რომ სუბიექტი არ არის იქ, სადაც მას მოველით – ანუ წინ არ უძღვის ქმედებას.
სქესის პერფორმატიულობა
“სქესის” კატეგორია ადამიანს მონად აქცევს.5
თავის მეორე არანაკლებ გავლენიან ტექსტში მატერიალური სხეულები ბატლერი განავრცობს გენდერის თეორიას და აყალიბებს მოსაზრებას, რომ სქესიც კულტურულად არის კონსტრუირებული ხოლო ის, თუ რას ნიშნავს სქესი “რეალურად”, სრულიად გაუგებარია.
“მატერიალურ სხეულებში” ბატლერი წერს, რომ სამყარო მხოლოდ კულტურულად მოგვეცემა, ხოლო თუ კლასიკური განმარტებით კულტურას გენდერი წარმოადგენს (გავიხსენოთ ბოვუარის პოზიცია), სქესს კი – ბუნება (ბიოლოგია), გამოდის, რომ ჩვენ, რამდენადაც მხოლოდ კულტურაზე გვაქვს წვდომა და პრეკულტურულის შესახებ არაფერი ვიცით, არანაირი წარმოდგენა არ შეიძლება გვქონდეს სქესზე და ამიტომ, სქესსაც კულტურულად გავიაზრებთ. სწორედ ესაა ბატლერის მთავარი არგუმენტი, როცა იგი აყალიბებს მოსაზრებას, რომ სქესი გენდერირებული კატეგორია.
ბატლერი ამ ნაწილში მთლიანად გამომდინარეობს სხეულის პოლიტიკის იმ დაშვებიდან, რომ სხეული დისკურსს მიღმა არ არსებობს. მისი აზრით, ყველაფერი, რაც სამყაროში მოგვეცემა, უკვე არის კულტურა. ხოლო რადგანაც “სქესი” სხეულის პოლიტიკური და კულტურული ინტერპრეტაციაა, არავითარი სქესი/გენდერი დაყოფა არ არსებობს; გენდერი ჩაშენებულია სქესში და ამგვარად, მტკიცდება, რომ სქესი თავიდანვე გენდერი ყოფილა.6
თითოეული ეს კონცეპტი, რასაკვირველია, ბადებს შეკითხვას იმის შესახებ, თუ როგორ არის შესაძლებელი პერფორმატიული გენდერის რღვევა? ერთი მხრივ, თუკი სუბიექტი არ აყალიბებს გენდერს, არამედ გენდერი ყალიბდება განმეორებითი სხეულებრივი აქტების დახმარებით
(მაგალითად, ჩაცმულობა, მიხვრა–მოხვრა, საუბრის მანერა და ა.შ.), როგორ არის შესაძლებელი პარადიგმის შემობრუნება [სუბვერსია] და ამ უკვე არსებული წესრიგის რღვევა? უფრო მარტივად რომ ვთქვათ, როგორ შეიძლება არსებობდეს წინააღდეგობა, თუკი გენდერის შექმნის პროცესში სუბიექტები საერთოდ არ არიან ჩართულნი? – სწორედ ის, რომ სუბიექტი წინასწარარსებული არ არის, ხოლო იდენტობები – კონსტრუირებულია, გვაძლევს იდენტობების რეკონსტრუირების შესაძლებლობას ისე, რომ ისინი ძალაუფლების სტრუქტურებს შეეწინააღმდეგონ.
ბატლერის აზრით, სუბვერსიის ერთ–ერთი გზა ჰეტეროსექსუალობისა და სქესი–გენდერის ფორმების პაროდიულობის ჩვენებაა. იგი ადრეულ შრომებში ფიქრობს, რომ ამას საუკეთესოდ დრეგ კულტურა ახერხებს: “გენდერის იმიტირებით დრეგი იმპლიციტურად ააშკარავებს თავად გენდერის იმიტაციურ სტრუქტურას ისევე, როგორც მის შემთხვევითობას”. ამგვარად, მისი აზრით, შესაძლებელია გენდერული ნორმების აპროპრიაცია ისე, რომ ისინი მათსავე ისტორიულად დალექილ ეფექტებს შეეწინააღმდეგონ და ამით იმავე ისტორიაში ამბოხის მომენტი ჩამოაყალიბონ – მომენტი, რომელიც მომავალს წარსულის რღვევით დაფუძნებს.7
გენდერის დასასრული და თანასწორობის შესაძლებლობა
ერთი მხრივ, გენდერის პერფორმატიულობის დაშვებით, მეორე მხრივ კი პოსტჰუმანიზმთან მიბრუნებით, უნდა დავსვათ მთავარი შეკითხვა: რას ნიშნავს გენდერის დასასრული და რა შესაძლებლობები იხსნება პოსტჰუმანისტურ სამყაროში გენდერის დეკონსტრუქციით? ერთი მხრივ, შეკითხვის ამგვარი ფორმულირება იმთავითვე პრობლემურია, ვინაიდან დასასრული ავტომატურად მოიაზრებს გენდერის არსებობას მანამდე, ხოლო თუკი ვამტკიცებთ, რომ გენდერი ობიექტურად არ არსებობს, როგორ შეიძლება მისი “დასრულება”? სინამდვილეში, გენდერის დასასრულში ვგულისხმობთ არა რაიმე ობიექტურ რეალობას, არამედ კულტურულად უკვე კონსტრუირებული გენდერის ფორმების არასტაბილურობის გააზრებას, მათი პერფორმატიული ხასიათის ინსტრუმენტალიზებასა და წინააღმდეგობის ახალი გზების ჩამოყალიბებას.
პოსტჰუმანიზმი წინააღმდეგობის უთვალავ გზას ხსნის. ერთი მხრივ, გავიხსენოთ დონა ჰარავეის კიბორგი, რომელიც ფიზიკური ნაწილების აპროპრიაციით აყალიბებს არამხოლოდ ჰიბრიდულ არსებას ადამიანსა და მანქანას შორის, არამედ არსებას, რომელიც ვერ ჩაეწერება ქალი–კაცი დიქოტომიაში და ბუნებრივად გამორიცხავს მტკიცე, სტაბილური გენდერისა თუ სქესის არსებობას ნახევრადმექანიკურ სხეულში. თავად ჰარავეის თუ დავესესხებით, კიბორგს სქესი საერთოდ არ გააჩნია.
თუმცა ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ჰარავეის კიბორგი მატერიალური არსებაა, რომელიც მატერიალურ სამყაროში არსებობს. პოსტჰუმანიზმი კი მატერიის სტაბილურობის მითსაც არღვევს და ციფრული სამყაროს მნიშვნელობას უსვამს ხაზს. ვინ არიან ციფრული სამყაროს სუბიექტები? რა არის მათი არსი/ესენცია? შესაძლებელია თუ არა ვირტუალურ არსებას თვითი გააჩნდეს? შესაძლებელია თუ არა მას გენდერი, ან მეტიც – სქესი გააჩნდეს? ეს ის კითხვებია, რომელთაც პასუხი მრავალი პრიზმიდან შეიძლება გაეცეს, თუმცა ერთი რამ ცალსახაა – გენდერი, რომელიც მკაფიოდ არაბინარულია და სპექტრულად მოიაზრებს სხვადასხვა იდენტობას, იმთავითვე დესტაბილიზებული და დეკონსტრუირებულია. არ არსებობს სტაბილური გენდერული “იდენტობა”. ამგვარად, არც ბოვუარისეული კაცი თუ მისი “სხვა” – ქალი არსებობს. არსებობს მხოლოდ პერფორმატიულობა, მუდმივი ფლუქტუაცია და წინააღმდეგობის ასეულობით გზა.
შემაჯამებლად, შეიძლება ითქვას, რომ, ერთი მხრივ, გენდერის პერფორმატიული ხასიათი, რომელიც სრულიად გამორიცხავს მის დაფუძნებას მატერიალიზმში, მეორე მხრივ კი პოსტჰუმანიზმი, რომელიც მატერიის შეცვლასა ან სრულიად გაუქმებაზე დგას, გვთავაზობს შესაძლებლობებს ადამიანთა იმ ჯგუფებისთვის, რომლებიც ისტორიულად, გამუდმებით რჩებოდნენ ჰუმანიზმის [ადამიანობის] ჩარჩოს მიღმა. ამ ორი სააზროვნო ლოკუსის გაერთიანებით, ყალიბდება პერფორმატიული პოსტჰუმანიზმი, სადაც პერფორმანსის მატერიალურობა ან ობიექტურობა სრულიად კარგავს მნიშვნელობას, ადამიანი ცენტრალურ არსებას აღარ წარმოადგენს, ზღვარი ცოცხალსა და არაცოცხალს, ქალსა და კაცს შორის კი სრულიად იშლება და თანასწორობის ახალი, ბევრად საინტერესო გზები იბადება.
1 Butler, “Performative Acts And Gender Constitution,” 519.
2 Butler, Trouble, 3.
3Ibid, 3-44.
4Judith Butler, “Imitation and Gender Insubordination”, in Inside Out: Lesbian Theories, Gay Theories, ed. Diana Fuss (London: Routledge, 1991), 13–14.
5 Butler, Trouble, 147.
6 Butler, Trouble, 144.
7Judith Butler, Excitable Speech: A politics of the performative (New York and London: Routledge, 1997), 174.
სტატიის ავტორი – მეგი თედორაძე
გამოყენებული ლიტერატურა
Beauvoir, Simone De. The Second Sex. Translated by Constance Borde and Sheila Malovany-Chevallier. 1st edition. New York: Vintage, 2011.
Butler, Judith. Bodies That Matter: On the Discursive Limits of Sex. 1st ed. Routledge, 2011. ———. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity. Routledge, 2011. ———. “Imitation and Gender Insubordination”. Cultural Theory and Popular Culture: An Anthology, (2009).
Ferrando, Francesca. Philosophical Posthumanism: : Theory in the New Humanities. 1st ed. Theory in the New Humanities. Bloomsbury Publishing, 2019.
———. “Posthumanism, Transhumanism, Antihumanism, Metahumanism, and New Materialisms: Differences and Relations” 8, no. 2 (2013).
Haraway, Donna. A Cyborg Manifesto. University of Minnesota Press, 1985.
Hayles, N. Katherine. How We Became Posthuman: Virtual Bodies in Cybernetics, Literature, and Informatics. Chicago, Ill: University of Chicago Press, 1999.
