ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ საქმის „მაკატე ლიეტუვას წინააღმდეგ“ (განაცხადი #61435/19) საჯარო მოსმენაზე 2023 წლის 23 იანვარს განაჩენი გამოიტანა.

მოსარჩელე ნერინგვა დანგვიდე მაკატე (1975-2020) ღიად ლესბოსელი საბავშვო მწერალი იყო. მან დაწერა წიგნი, რომელშიც 6 ზღაპარი შედიოდა. ეს ზღაპრები მოიცავდა პერსონაჟებს სხვადასხვა სოციალური ჯგუფიდან, სხვადასხვა რასის ადამიანებს, შეზღუდული შესაძლებლობების მქონე პირებს, განქორწინებულ ოჯახებს, ზოგი ზღაპრის მოქმედება კი ისეთი თემების ირგვლივ ვითარდებოდა, როგორებიცაა ემიგრაცია და ბულინგი.

ამ 6 ზღაპრიდან ორის სიუჟეტი შეიცავდა რომანტიკულ ურთიერთობებსა და ქორწინებას ერთი და იმავე სქესის ადამიანებს შორის. წიგნის გამოქვეყნებიდან მალევე ლიეტუვის ჟურნალისტური ეთიკის ინსპექციამ დაადგინა, რომ ეს ზღაპრები არღვევდა „საჯარო ინფორმაციის საზიანო ეფექტებისგან არასრულწლოვანთა დაცვის აქტის“ პარაგრაფი 4 § 2 (16).

ამ აქტის მიხედვით, არასრულწლოვანებზე უარყოფითი გავლენის მქონედ მიიჩნევა ინფორმაცია, რომელიც „გამოხატავს უპატივცემულობას ოჯახური ღირებულებების მიმართ“ ან „ახალისებს ქორწინებისა და ოჯახის შექმნის იმისგან განსხვავებულ კონცეფციას, რომელიც კონსტიტუციაში ან სამოქალაქო კოდექსშია აღწერილი“. 

ჟურნალისტური ეთიკის ინსპექციის გადაწყვეტილების შემდეგ, გამომცემელმა წიგნს დაამატა გაფრთხილება, რომ ის შეიძლება საზიანო იყოს 14 წლამდე ბავშვებისთვის. მოსარჩელემ შეიტანა სამოქალაქო სარჩელი გამომცემლის წინააღმდეგ, თუმცა სასამართლომ მისი საჩივარი უარყო და დაადგინა, რომ გამომცემელმა იმოქმედა შიდასახელმწიფოებრივი კანონის ფარგლებში ოჯახის კონცეფციისა და საზიანო ინფორმაციისგან არასრულწლოვანების დაცვის შესახებ. ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოში სარჩელი 2019 წლის 22 ნოემბერს შევიდა.

დიდხნიანი ლოდინის შემდეგ, „მაკატე ლიეტუვის წინააღმდეგ“ საქმის გადაწყვეტილებაში ევროსასამართლომ დაასკვნა, რომ „მოსარჩელის წიგნის წინააღმდეგ მიღებული ზომები მიმართული იყო ბავშვებისთვის იმ ინფორმაციაზე წვდომის შეზღუდვისკენ, რომელიც ასახავდა ერთი და იმავე სქესის ადამიანების ურთიერთობებს (რომლებიც არსობრივად განსხვავებული სქესის ადამიანების ურთიერთობების თანასწორია) და ამ ინფორმაციას საზიანოდ აღიარებდა. ამ ზომებს არ ჰქონდა სამართლებრივი საფუძველი კონვენციის 10 § 2 მუხლის მიხედვით“.

ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებით, წიგნზე „გამაფრთხილებელი ნიშნის“ დართვა, რომ მისი შიგთავსი „საზიანოა“ ბავშვებისთვის, არღვევს ავტორის გამოხატვის თავისუფლებას და ზღუდავს ბავშვების წვდომას ინფორმაციაზე. ეს გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანი გამარჯვებაა ლგბტქი თემის სიტყვის თავისუფლებისთვის, ასევე, ძლიერი განაცხადი, რომელიც ეწინააღმდეგება ქვიარ ადამიანების დისკრიმინაციას ევროპასა და მის ფარგლებს გარეთ.

ვინაიდან მოსარჩელე, წიგნის ავტორი, საქმის დასრულებამდე გარდაიცვალა, ევროსასამართლომ ლიეტუვას მისი შთამომავლებისთვის 12 000 ევროს ოდენობის ჯარიმა დააკისრა ზიანისა და სამართლებრივი ხარჯების ასანაზღაურებლად.

„შემაშფოთებელია, რომ პასუხისმგებელ ინსტიტუციებს ჯერ კიდევ არ მიუღიათ ზომები კანონის დისკრიმინაციული დებულებების გაუქმებასთან დაკავშირებით, რომლებიც, თავისი შინაარსით, თითქმის იდენტურია იმ ანტიდემოკრატიული „ანტი-გეი პროპაგანდის“ კანონებისა, რომლებიც უნგრეთსა და რუსეთში არსებობს“, — აღნიშნა Lithuanian Gay League-ის აღმასრულებელმა დირექტორმა ვლადიმირ სიმონკომ.

რას ნიშნავს ევროსასამართლოს ეს გადაწყვეტილება?

ევროსასამართლოს ამ საქმესა და გადაწყვეტილებასთან დაკავშირებით ქვიარი ესაუბრა ქალთა ინიციატივის მხარდამჭერი ჯგუფის (WISG) იურისტს, ქეთი ბახტაძეს.

„ლიეტუვის სასამართლოები ამბობდნენ, რომ მათი მხრიდან შეზღუდვის საფუძველს წარმოადგენდა ერთი და იმავე სქესის წყვილების ურთიერთობების წახალისება, რაც პირდაპირი მითითებაა იმაზე, რომ არ მომხდარიყო ე.წ. „პროპაგანდა“. სტრასბურგის სასამართლოს უნდა ემსჯელა, რამდენად იყო წახალისება ბავშვის მიერ იმ ინფორმაციის გაგება, რომ არსებობენ ჰომოსექსუალი წყვილები და მათაც ისეთივე ურთიერთობები აქვთ, როგორც ჰეტეროსექსუალ წყვილებს — რა ასაკისაც არ უნდა იყოს ბავშვი და საიდანაც არ უნდა იგებდეს ის ამ ინფორმაციას, იქნება ეს სატელევიზიო რეკლამა, ზღაპარი თუ რამე სხვა წყარო. ევროსასამართლომ ამ გადაწყვეტილებით განაცხადა, რომ ლიეტუვის სასამართლოების მსჯელობა არათუ უბრალოდ გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევა იყო, არამედ მას, ასევე, საფუძვლად ედო ეროვნული სასამართლოების წინასწარგანწყობა, დისკრიმინაციული, ცრურწმენებით გაჯერებული სტერეოტიპული შეხედულება, რომ თითქოს ბავშვის მიერ იმის გაგება, რომ არსებობენ ერთი და იმავე სქესის ადამიანები, რომელსაც ერთმანეთი უყვართ, „პროპაგანდას“ გაუწევს მათ ჰომოსექსუალურ ურთიერთობებს. სტრასბურგის სასამართლომ მიუთითა, რომ ლიეტუვის სასამართლოების დასკვნა ჰეტეროსექსუალ წყვილებს დომინანტურ მდგომარეობაში აყენებდა და ამით ლგბტ თემის მიმართ სტიგმის გაძლიერების საფრთხეს ქმნიდა“, — ამბობს WISG-ის იურისტი.

რატომ არის ეს გადაწყვეტილება მნიშვნელოვანი?

ევროპული სასამართლო აქამდე მაქსიმალურად ერიდებოდა ისეთი პრეცედენტების შექმნას, რომლებიც ლიტერატურას ეხებოდა. თუკი ლიტერატურა აშკარად ეროტიკული შინაარსის არ არის, ბევრ ქვეყანაში არ არსებობს მასზე არანაირი შეზღუდვები. თუმცა, ბავშვების საზიანო ინფორმაციისგან დაცვის კონტექსტში რეგულაციების დაწესება გავრცელებული პრაქტიკაა.

„პირველ ყოვლისა, ევროსასამართლოს ეს გადაწყვეტილება არის ძალიან მნიშვნელოვანი პრეცედენტი, რომელმაც განსაზღვრა და პირველად განმარტა, რას ნიშნავს კონვენციის მე-10 მუხლის მე-2 პუნქტი (რომელიც გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვის საფუძვლებს ითვალისწინებს) სექსუალურ ორიენტაციასთან და გენდერულ იდენტობასთან მიმართებით, როდესაც საუბარია  „ბავშვისთვის მავნე ზეგავლენის მომტან ინფორმაციაზე“. სასამართლომ ამ საეტაპო გადაწყვეტილებით იმსჯელა,  რას წარმოადგენს ბავშვისთვის საფრთხის შემცველი ინფორმაცია სექსუალურ ორიენტაციასა და გენდერულ იდენტობასთან დაკავშირებით, რამდენად ეხება ან არ ეხება ის ლგბტ საკითხებს და სად გადის ზღვარი საფრთხესა და სტიგმის გაძლიერებას შორის. სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ ზღვარი გადის იმაზე, თუ რამდენად ეხება ლიტერატურა უშუალოდ სექსს და სექსუალურ ურთიერთობებს. სექსუალური ურთიერთობის კონტექსტში ჰეტეროსექსუალური და ჰომოსექსუალური ურთიერთობები თანასწორია და ორივე შეიძლება ბავშვისთვის საფრთხის შემცველი იყოს, რადგან ის ჯერ კიდევ მომწიფების პროცესშია და მისი სექსუალობა არ არის ბოლომდე ჩამოყალიბებული. თუმცა, ლიეტუვამ ერთი და იმავე სქესის წყვილები ნაკლებად სახარბიელო მდგომარეობაში დააყენა ჰეტეროსექსუალ წყვილებთან შედარებით, რადგან ეროვნულმა სასამართლოებმა სექსუალურ ორიენტაციაზე დაწერილი ყველაფერი სექსს დაუკავშირეს. ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებით, ეს ასე არ არის და და ერთი და იმავე სქესის ადამიანების სიყვარული და ურთიერთობები არის აბსოლუტურად ნორმალური და ჯანსაღი, ხოლო თუ ვინმე სხვანაირად ფიქრობს, ის აზროვნებს სტერეოტიპულად და აძლიერებს სტიგმას ჰომოსექსუალობასთან დაკავშირებით“, — ამბობს ქეთი ბახტაძე.

ეს პირდაპირაა მოცემული ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებაში, სადაც ვკითხულობთ (215):

„[ევროპული] სასამართლო მტკიცედ დგას იმ აზრზე, რომ იმ ზომებს, რომლებიც მხოლოდ სექსუალური ორიენტაციის საფუძველზე ზღუდავს ბავშვის წვდომას ერთი და იმავე სქესის ურთიერთობების შესახებ ინფორმაციაზე, უფრო ვრცელი სოციალური ქვეტექსტი აქვთ. ასეთი ზომები, განურჩევლად იმისა, ისინი პირდაპირაა ასახული კანონში თუ ცალკეულ შემთხვევებში მიიღება, ცხადყოფს, რომ ხელისუფლება უპირატესობას ანიჭებს გარკვეული ტიპის ურთიერთობებსა და ოჯახებს სხვებთან შედარებით — რომ სხვადასხვა სქესის ადამიანების ურთიერთობები მათთვის სოციალურად უფრო მისაღები და ღირებულია, ვიდრე ერთი და იმავე სქესის ურთიერთობები, რაც ამ უკანასკნელის სტიგმატიზაციას უწყობს ხელს. შესაბამისად, ასეთი შეზღუდვები, რაც არ უნდა შეზღუდული იყოს ისინი თავიანთი მასშტაბებითა და ეფექტებით, შეუთავსებელია თანასწორობის, პლურალიზმისა და ტოლერანტობის ცნებებთან, რომლებიც დემოკრატიული საზოგადოებისთვისაა დამახასიათებელი“.

აქვე აღსანიშნავია, რომ ამ გადაწყვეტილებაში ევროსასამართლომ მოიხმო ძალიან საინტერესო პრეცედენტები სექსუალურ განათლებასთან დაკავშირებით — გაიხსენა ძველი საქმეები და თქვა, რომ სექსუალური განათლების კონტექსტში ამ განათლებაზე ხელმისაწვდომობა არის ბავშვის უფლება, მათ შორის, სექსუალურ ორიენტაციასთან დაკავშირებით, რომელიც მრავალფეროვანია.

ევროსასამართლოს გადაწყვეტილების მნიშვნელობა ქართული რეალობისთვის

„ზოგადად, როდესაც ევროპული სასამართლო სხვა ქვეყანასთან მიმართებით იღებს გადაწყვეტილებას, ჩვენთვის, როგორც კონვენციის მონაწილე სახელმწიფოსთვის, ამას „მსუსხავი“ ეფექტი აქვს, რადგან სწორედ სასამართლო განმარტავს კონვენციას. რას შეცვლის ეს გადაწყვეტილება ჩვენთვის და სხვებისთვის? რა თქმა უნდა, ყოველთვის, როცა ნებისმიერი წიგნის ავტორი იდავებს ევროპის მასშტაბით მის გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევაზე, ევროსასამართლოს ეს განმარტება შინაარსობრივად დაეხმარება იმის დადგენაში, თუ სად არის ზღვარი გამოხატვის თავისუფლებასა და ბავშვისთვის საფრთხის შემცველ ინფორმაციას შორის, როცა საუბარია ერთი და იმავე სქესის ურთიერთობებზე და ლგბტ ადამიანებზე. საჯარო ინტერესია, რომ აღმოვფხვრათ სტიგმა, დისკრიმინაცია და სტერეოტიპები, რომლებიც სექსუალურ ორიენტაციასა და გენდერულ იდენტობას უკავშირდება და, ზოგადად, სექსუალობას ეხება. ის, რომ ბავშვი იღებს ინფორმაციას ტელევიზიიდან, თუნდაც სოციალური რეკლამის ან რამე სხვა სახით, ერთი და იმავე სქესის წყვილებზე, რომ ისინი ცხოვრობენ ქვეყანაში, უყვართ ერთმანეთი და ა.შ. არის ნორმალური, ჯანსაღი პროცესი და სახელმწიფო კი არ უნდა ზღუდავდეს ამას, არამედ პირიქით, ის ვალდებულია, რომ ეს წაახალისოს, მედიაში და მხატვრულ ლიტერატურაშიც, მათ შორის ზღაპრებშიც. ამიტომ, გულწრფელად რომ გითხრათ, ამ გადაწყვეტილების გავლენა უპრეცედენტო მასშტაბის იქნება. თუკი აქამდე ბევრი ქვეყანა ცდილობდა ისეთი კანონმდებლობის შექმნას, რომელიც „ბავშვისთვის საფრთხის შემცველი ინფორმაციისგან დაცვის“ მოტივით ერთი და იმავე სქესის წყვილებისა და მათი ურთიერთობების ნორმალიზებას შეუშლიდა ხელს, ამ გადაწყვეტილებამ ეს მსჯელობა ერთმნიშვნელოვნად უარყო და თქვა, რომ ეს არამარტო გამოხატვის თავისუფლებაში ჩარევაა, არამედ ადამიანები უნდა სარგებლობდნენ ერთი და იმავე თავისუფლებით, მათ შორის, საკუთარი ურთიერთობების შესახებ ინფორმაციის გავრცელების თავისუფლებით და შეუძლებელია, ამან ბავშვი დააზიანოს. ეს იყო ყველაზე მთავარი ამ გადაწყვეტილებაში“, — ამბობს ქეთი ბახტაძე.

აღსანიშნავია, რომ ევროსასამართლოს ეს გადაწყვეტილება შეეხება არამხოლოდ ლიტერატურას, არამედ გამოხატვის სხვა ფორმებსაც, მაგალითად, კინოს. თუკი პროდუქტი არ უკავშირდება ერთი და იმავე სქესის წყვილების სექსუალური შინაარსის მატარებელ ურთიერთობას, მაშინ ამ გადაწყვეტილებით მისი თავისუფალი გავრცელება ნებადართულია, რისი ფუფუნებაც აქამდე არ არსებობდა.

„ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებები ჩვენთან, ეროვნული სასამართლოების მიერ გამოიყენება ძალიან აქტიურად და როდესაც გამოხატვის თავისუფლებასთან დაკავშირებით იქნება დავა საქართველოს სასამართლოში, საქართველოს ეროვნულ სასამართლოს შეუძლია ამ გადაწყვეტილებაზე მითითებით განმარტოს გამოხატვის თავისუფლების ფარგლები. ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი სამართლებრივი არგუმენტი. ზოგიერთი იურისტი ფიქრობს, რომ ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებებს საქართველოში „სარეკომენდაციო ხასიათი“ აქვს, მაგრამ მე მათ რიცხვს არ მივეკუთვნები. მე ვფიქრობ, რომ ჩვენ ვალდებული ვართ, სხვა ქვეყნებთან მიმართებით ევროსასამართლოს გადაწყვეტილებები გამოვიყენოთ ეროვნულ დონეზე და არ დაველოდოთ, სასამართლო იმავე საკითხზე ჩვენთან მიმართებით როდის მიიღებს ანალოგიურ გადაწყვეტილებას“, — აცხადებს ქეთი ბახტაძე.

უცნობია, რას იზამს ლიეტუვა ევროსასამართლოს ამ გადაწყვეტილების შემდეგ, თუმცა ახლა ჯერი სწორედ მასზეა — მთავრობაზე, რომელმაც უნდა წარადგინოს სამოქმედო გეგმა, თუ რა ზოგად ზომებსა და ღონისძიებებს გაატარებს — შეცვლის კანონს თუ პრაქტიკას, რათა ქვეყანაში ასეთი დარღვევები აღარ განმეორდეს.

ლგბტქი უფლებები და „ანტი-გეი პროპაგანდის“ ისტორია ლიეტუვაში

ლგბტქი ადამიანები ლიეტუვაში უთანასწორო სამართლებრივი და სოციალური გამოწვევების წინაშე დგანან — ქვეყანაში არ არის ხელმისაწვდომი ერთი და იმავე სქესის სამოქალაქო პარტნიორობა და ქორწინება. მართალია, ჰომოსექსუალობის დეკრიმინალიზაცია ლიეტუვაში 1993 წელს მოხდა, თუმცა ისტორიული მემკვიდრეობა დღემდე აგრძელებს ლგბტქი ადამიანების უფლებების შეზღუდვის ხელშეწყობას. აღსანიშნავია, რომ დისკრიმინაციისგან დაცვა დაკანონდა ევროკავშირში გაწევრიანების კრიტერიუმების ფარგლებში და 2010 წელს ვილნიუსში პირველი ღირსების მარში გაიმართა.

მიუხედავად ამისა, ქვიარ ადამიანების მიმართ უარყოფითი განწყობები ჯერ კიდევ ღრმადაა ფესვგადგმული მთელი ქვეყნის მასშტაბით. გამოკითხვებით დადგენილია, რომ ლიეტუვაში ძალიან ცოტა უჭერს მხარს ქორწინების თანასწორობას და ჰომოფობიური განწყობები ჯერ კიდევ ფართოდაა გავრცელებული. 2015 წელს Eurobarometer-მა აჩვენა, რომ ლიეტუველთა მხოლოდ 24% უჭერდა მხარს ერთი და იმავე სქესის ადამიანების ქორწინებას, რაც ევროკავშირის მასშტაბით ერთ-ერთი ყველაზე დაბალი მაჩვენებელია (მას მხოლოდ ლატვია, რუმინეთი და ბულგარეთი ჩამორჩება).

ხანგრძლივი ისტორია აქვს ლიეტუვაში „ანტი-გეი პროპაგანდასაც“. ის ლგბტქი თემატიკასთან დაკავშირებული მასალების შეზღუდვის წყარო არაერთხელ გამხდარა.

2013 წლის ივლისში ლიეტუვის გეი ლიგამ (LGL) ინსპექციასთან უჩივლა ლიეტუვის ეროვნულ რადიოსა და ტელევიზიას. საჩივარი ეხებოდა მაუწყებლობის გადაწყვეტილებას, შეეზღუდა ბალტიკური ღირსების მარშის ორი სარეკლამო ვიდეოს გავრცელება: მაუწყებელმა გადაწყვიტა, რომ ერთ-ერთი ვიდეოს ჩვენება დასაშვები იყო მხოლოდ ღამის 9 საათიდან და მასზე უნდა დართულიყო გაფრთხილება, რომ ის შეიძლებოდა საზიანო ყოფილიყო 14 წლამდე ბავშვებისთვის, მეორე ვიდეოს ჩვენება კი დასაშვები იყო მხოლოდ ღამის 11 საათიდან იმ გაფრთხილების დართვით, რომ ის მხოლოდ ზრდასრულებისთვის იყო შესაფერისი. მაუწყებელმა ეს გადაწყვეტილება მიიღო იმის საფუძველზე, რომ ვიდეოები პოტენციურად არღვევდა არასრულწლოვანთა დაცვის აქტის პარაგრაფი 4 § 2 (16). 2013 წლის სექტემბერში ინსპექციამ უარყო ლიეტუვის გეი ლიგის საჩივარი და დაადგინა, რომ მაუწყებელს არ ჰქონდა არავითარი ვალდებულება, გაეშვა ეს ვიდეოები და, შესაბამისად, უარი იმაზე, რომ ისინი გაეშვა ღირსების მარშის ორგანიზატორების სურვილების შესაბამისად, არ არღვევდა არცერთ კანონს.

2014 წლის 25 ოქტომბერს LGL-მ მიმართა ევროკომისიას საჩივრით, რომ ლიეტუვამ ვერ შეასრულა ევროკავშირის მიერ დაკისრებული ვალდებულებები. ლგბტქი ორგანიზაცია ILGA-Europe-თან ერთად მომზადებულ ოფიციალურ საჩივარში LGL-მ ხაზი გაუსვა, რომ ლიეტუვამ დაარღვია სიტყვისა და გამოხატვის თავისუფლების კანონი, რომელიც ევროკავშირის ხელშეკრულებით იყო დაცული.

გარდა ამისა, 2018 წლის 6 ნოემბერს, თავის 20 წლის იუბილეზე, ლიეტუვურმა პოპ-როკ ჯგუფმა Skamp გამოსცა ახალი სინგლი „Love Me Like There’s No Tomorrow“ მუსიკალურ ვიდეოსთან ერთად, რომლის გაშუქებაზეც ლიეტუვურმა ტელევიზიამ უარი განაცხადა, რადგან მასში ერთი და იმავე სქესის წყვილების სიყვარული იყო ნაჩვენები.

წყარო: LGL, Article 19